KŁOBUCK - ziemia i gród

[?] (1257 venator de Globsek, 1267 venator de Głobuck, 1270 lovchy de Klobucesk, venator de Clobutesk, de Clobucesk, 1271 venator de Clobuthzco, 1290 venator Clobucensis, 1296 terra Clobucensis).

Łowczowie krak. z K.: 1257 Jakub, 1267 Mirosław1Z. Perzanowski, Zarys dziejów miasta Kłobucka → Kłobuck p. 7 s. 25, na podstawie fotografii oryginału dok. poświadczającego Mirosława (Mp. 1, 77), znajdującego się w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii UJ, poprawił jego datę z 1268 na 1267, 1269-71 Wawrzyniec, 1290 Florian (UM).

1296 po śmierci króla Przemysła II Władysław Łok. zawiera w Krzywiniu [woj. pozn.] z Henrykiem ks. śląskim, panem Głogowa ugodę w sprawie spadku po Przemyśle. Łokietkowi przypada trzon Wielkopolski z Poznaniem, Gnieznem i Kaliszem, a Henrykowi południowo-zachodnia cz. Wielkopolski od granicy śl. po rz. Obrę, aż do jej ujścia do Warty i po odcinek Warty, aż do zlewiska z Notecią, pr. wykupienia dystr. [kasztelanii] zbąszyńskiego od wdowy po Przemyśle, oraz połowa ziemi k., której drugą połowę dostaje Bolesław ks. opolski (Wp. 2, 745).

Uw. Określenie ziemia kłobucka użyto w dok. zapewne dla wysuniętego najbardziej na NW fragmentu ziemi krak., znajdującego się w zakolu rz. Warty i jej dopływu Kamienicy na S i SE, z wyłączeniem Mstowa oraz rz. Liswarty i jej dopływu Trzebki [dziś Czarnej Okszy] na W i NW. Terytorium to o wyglądzie charakterystycznego cypla powstało w konsekwencji darowizny, jakiej dokonał Kazimierz Sprawiedliwy na rzecz Mieszka Plątonogiego ks. raciborskiego w 1179 r. Wówczas grody w Oświęcimiu i Bytomiu oraz zapewne w Siewierzu wraz z okręgami przypadły temuż księciu, co spowodowało, iż zachodnie granice ziemi krak. przesunęły się o kilkadziesiąt km na E, a na jej północnym zachodzie uformował się ten cypel z K. W XIII w. K. był ważnym miejscem postojowym na szlaku handlowym i komunikacyjnym do Wielkopolski i na Śląsk. Niedaleko od K. w miejscu granicznym nad rz. Liswartą organizowane były zjazdy i pobyty książęce z udziałem książąt krak. i kujawskich, maz., wielkopolskich i śl. oraz synody biskupów (1217, 1234, 1236, 1238, 1262, 1267 - J. Mitkowski, Początki kl. Cyst. w Sulejowie, s. 316; Mp. 1, 14, 15, 56; Wp. 1, 211, 424, 429; DHn. 5 i 6 s. 276; Pol. 2, 20; Kodeks Dyplomatyczny Mazowsza, oprac. J. Kochanowski, nr 361, 378). K. Modzelewski, Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego (X-XIII w.), Wr. 1975, s. 51, uważa, że wiec w 1238 r. odbył się w Dankowie maz. a nie wielkopolskim i chyba niesłusznie, że synod z 1267 r. odbył się w Dankowie k. Kurzelowa. Przecież właśnie k. Dankowa nad Liswartą zbiegały się granice diecezji wrocławskiej, krak. i archidiecezji gnieźn. Jak długo po układzie w Krzywiniu w 1296 r. ziemia kłobucka pozostawała w zależności od Śląska Opolskiego, trudno określić. Jej odzyskanie mogło nastąpić w 1306 r., gdy Łokietek zajmował tereny ziemi krak., jak też nieco później, choćby w l. 1321-3, gdy tenże opanował, należącą do Bolesława I niemodlińskiego s. Bolka opolskiego ziemię wiel. sąsiadującą od NW z ziemią kłobucką (J. Laberschek, Rozwój osadnictwa w powiecie lelowskim w średniowieczu [do 1400 r.], mps pracy doktorskiej, gdzie problem omówiony szerzej; R. Rosin, Ziemia Wieluńska w XII-XVI w., Łódź 1961, s. 81).

Na omawianym obszarze, na styku z księstwem opolskim, ziemią rudzką [wiel.] i ziemią sier., i pokrytym rozległymi lasami, rozciągały się w XIII w. tereny łowieckie książąt krak. i sand., zarządzane przez łowczych krak. Większość znanych z drugiej połowy XIII w. łowczych krak. pisała się z K. - ośrodka administracyji lasów. Fakt ten posłużył F. Piekosińskiemu do sformułowania hipotezy, iż K. wchodził w skład uposażenia łowczych krak. (Rycerstwo małopolskie w dobie piastowskiej od 1200-1366, Kr. 1901-2, s. 527-8). W l. 1257- 90 poświadczonych jest 4 łowczych krak. z K. Wydaje się, że w K. rezydowali też trzej inni łowczowie z tego czasu: Piotr poświadczony w 1273 r., Włodzimierz w 1274 r. oraz Imram w l. 1286-8 (UM). Nie ma racji A. Samsonowicz, Łowiectwo w Polsce Piastów i Jagiellonów, Wr. 1991, s. 222-3, 364, twierdząc, że w K. rezydował łowczy niższej rangi, który z tego urzędu dopiero awansował na urząd łowczego krak. Podany przez autorkę przykład łowczego Wawrzyńca i Floriana, nie tylko nie potwierdza słuszności jej uwag, ale wręcz przeczy wysuniętej tezie. To właśnie najwcześniejsza wzmianka o Wawrzyńcu z 1269 r., mówi o nim jako o łowczym krak. (Mp. 1, 78), a następnie z l. 1270 i 1271, jako o łowczym z K. (Pol. 3, 43; Mp. 2, 476; Mp. 1, 79; Tyn. 24). Łowczy Florian jest natomiast poświadczony tylko raz w 1290 r. z tytułem łowczego kłobuckiego (Mp. 2, 516); Okazuje się więc, że organizowanie łowów dla księcia krak., przebywającego często w okolicach K., m.in. dla podtrzymania kontaktów z innymi książętami piastowskimi, podlegało bezpośrednio łowczemu krak.

Z. Perzanowski, w swej rozprawie poświęconej K., wysunął hipotezę, iż łowczy krak. posiadał tutaj gród, który jednak nie leżał w samym K., ale w miejscu, gdzie dziś znajdują się pozostałości średniowiecznego grodziska we wsi Grodzisko, 6 km na S od dzisiejszego K. (Z. Perzanowski, Zarys dziejów miasta Kłobucka → Kłobuck p. 7 s. 25). Hipoteza ta zdaje się mieć pokrycie w ustaleniach archeologów W. Błaszczyka i M. Gedla, którzy potwierdzili istnienie tutaj grodu aż do końca XIII w. (W. Błaszczyk, Sprawozdanie z przeprowadzonych prac wykopaliskowych na średniowiecznym obiekcie obronnym w Grodzisku pow. Kłobuck, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku w 1966 r., Katowice 1969, s. 91-4; M. Gedl, Sprawozdanie z badań powierzchniowych w dorzeczu Liswarty w 1961 r., SA, 16, 1964, s. 367). Należy zwrócić uwagę na fakt, iż K. pozostawał w ręku łowczych krak. tylko do końca XIII w., tj. do momentu, gdy ks. Władysław Łok. zrzekł się w Krzywiniu [1296] na rzecz książąt śl. Henryka głogowskiego i Bolesława opolskiego ziemi kłobuckiej (Wp. 2, 745). Występujący później, już za panowania w Krakowie Władysława Łok. łowczowie krak., jak choćby Tomisław, poświadczony w l. 1310-2 (UM), nie są już związani z grodem kłobuckim. Skoro zatem okres urzędowania łowczych krak. w K. pokrywa się z czasem użytkowania grodu na terenie wsi Grodzisko, wypadałoby przyjąć, iż odsunięcie łowczego krak. od jego posiadłości w tej ziemi w 1296 r. wiązało się bezpośrednio z opuszczeniem przez niego grodu kłobuckiego i spowodowało w efekcie ruinę tego obiektu.

Hipoteza Z. Perzanowskiego ma też swoje słabe punkty, bo po pierwsze, nie dopuszcza możliwości istnienia hipotetycznego grodu w samym K., co byłoby o tyle uzasadnione, że sama nazwa „Klobuczesk”, pojawiająca się w 1270 r., jak sądzi S. Rospond (Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wr. 1984, s. 145-6), to określenie grodu na wzniesieniu, poza tym tutaj funkcjonował kościół par., zawierający, jak sądzą historycy sztuki, w swej bryle elementy romańskie (H. Hohensee-Ciszewska, Przypuszczenia → Kłobuck p. 7, s. 160-4), poświadczony zresztą już w 1287 r. (Mp. 1, 144), a więc istniejący równocześnie z hipotetycznym grodem kłobuckim i powiązany bezpośrednio z tymże grodem, natomiast bez większego zaplecza osadniczego [wsie wokół K. o charakterystycznych nazwach: Zagórze, Zakrzów, Zawada - powstały później], a po drugie nie bierze zupełnie pod uwagę możliwości istnienia w K. jedynie rezydencji łowczego a nie grodu, i powiązania łowczego krak. nie tyle z rzekomym grodem kłobuckim, co raczej z dworem książęcym, odbywającym co pewien czas łowy w okolicach K. W takim przypadku łowczy byłby jedynie urzędnikiem organizującym łowy i pobyt księcia w K., nie sprawowałby natomiast funkcji strażniczych w grodzie (J. Laberschek, Rozwój osadnictwa → Kłobuck p. 7).

Za umiejscowieniem dawnego grodu kłobuckiego w pobliżu osady zwanej Staromieściem i kościoła par. leżącego na wzniesieniu na prawym brzegu Białej Okrzy opowiedział się M. Gedl, Dorzecze Liswarty we wczesnym średniowieczu, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN, t. 14 z. 1, Kr. 1971, s. 25-7.

1 Z. Perzanowski, Zarys dziejów miasta Kłobucka → Kłobuck p. 7 s. 25, na podstawie fotografii oryginału dok. poświadczającego Mirosława (Mp. 1, 77), znajdującego się w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii UJ, poprawił jego datę z 1268 na 1267.