KRZYSZKOWICE

(1238 Criskouichi z or., 1254 Criskouicze, 1255 Krziscouice, 1403 Crzischkouicze, 1418 Crzisskowicze, 1423 Krzyszkowycze, 1529 Cziskowicze, Krzyskowicze) w 1973 włączone do Wieliczki (Wieliczka s. 284), ok. 2,5 km na NE od centrum miasta.

1. 1530, 1581, pow. szczyrz. (RP k. 28; ŹD s. 66); 1470-80 n., 1597 par. Wieliczka (DLb. 1 s. 145; 2 s. 107; LR s. 206; WR k. 219).

2. 1423 K. graniczą z → Kosocicami; 1440 sadzawka → p. 3b; 1464 granice między Rząką [dziś Rżąka] a K. zaczynają się od kopca narożnego k. miedzy łąki należącej do karczmy w Rżące, przy drodze do Wieliczki, a stąd biegną wzdłuż i powyżej do rzeki w kierunku granic Kosocic i nieco poniżej młyna należącego do Kosocic i dalej poniżej młyna i powyżej drogi przez rz. Kurzęty (Curzentki, Curzenth, może to dzisiejsza rz. Malinówka w Kosocicach). Po obu stronach tej rzeki usypano 2 kopce narożne (BPAN rps 7113 s. 173-4, rps 8612: streszczenie dok.); 1467 między K. a → Kosocicami góra zw. Ostra Góra należąca do opata szczyrz.; 1487 pole w K. k. granic z Kosocicami → p. 3b; 1496 pkom. krak. zatwierdza dok. z → 1464, przytaczając skrótowo jego treść → Kosocice p. 2 pod 1464 (BPAN rps 8612); 1560 kopce narożne Kaima, Bogucic i K. k. drogi z Krakowa do Wieliczki → Grzybowa Karczma; 1570 granice między Wieliczką a Sierczą poczynają się k. ściany K.; granice między Wieliczką a K. zaczynają się k. ścian Marcinkowic i lasów → Grabówki oraz K. Stąd biegną na E przez pole czyli łąkę na wierzchołek góry gajów czyli lasów, schodzą do drogi czyli wygonu i dalej przez lasy dochodzą do dróg prowadzących z młynów [wielickich] na rz. Wildze do Wieliczki i do innych dróg prowadzących z → Kłosowa do K. i z Golikowic do Wieliczki. Następnie przekraczają te drogi i zawracając, biegną z powrotem wzdłuż ww. wygonu, który od dawna służy mieszczanom do przepędu świń i bydła na wypas do ww. gaju oraz do ich dóbr w Marcinkowicach. Dalej sypano kopce wzdłuż rowu k. ról miejskich niedaleko wielkiej drogi publicznej do Oświęcimia, na E do małej rzeczki i dalej do tejże drogi z Oświęcimia do Wieliczki i 2 kopców narożnych. Dalej granice idą na N przez łąkę i rolę do ról K. i na W do niwy ciągnącej się od K. do końca tej niwy i do starej miedzy, gdzie usypano kopiec ścienny. Stąd sypano kopce wzdłuż tej miedzy na N do góry, następnie do małej rzeczki alias potoczka i do wielkiej drogi publicznej z Krakowa do Wieliczki, przechodzą tę drogę i dochodzą do małej rzeczki płynącej z Bogucic i do ściany tej wsi. Tu usypano dwa kopce graniczne niedaleko od drogi publicznej, jeden po stronie K., a drugi po stronie Wieliczki, trzeci natomiast k. Bogucic zostanie usypany później; Marcinkowice leżą w pobliżu Wieliczki za K. (ZK 408 s. 15-8, 69); gościniec od Wieliczki do Skawiny i Oświęcimia przez K. rozdziela grunty tej wsi i grunty Wieliczki i wiedzie przez bagniste łąki krzyszkowskie, które są niszczone przez furmanów. Lustratorzy proponują zatracić i zakopać drogę przez łąki i puścić ją przez K., a przez rzeczki albo strugi spływające z lasów poczynić mosty (LDK s. 56-7); 1597 dziedzina → Goret w Wieliczce graniczy z K. (Wieliczka s. 71).

3. Własn. ryc., następnie kl. Cyst. w Szczyrzycu. -a. Sprawy własnościowe. 1238 Lewosz i Krzyszek ss. zm. Krzyszka sprzedają wwdzie krak. komesowi Teodorowi za 20 grz. i 2 tuniki wieś K. Część tej sumy Teodor już zapłacił a pozostałą cz. i tuniki dopłaca teraz kl. jędrz. w obecności ks. Henryka [Brodatego] (Mp. 1, 22; Pol. 3, 17); 1254 Klemens i Marek ss. zm. wwdy krak. Marka poświadczają przed Bolesławem Wstydl. i jego matką Grzymisławą, że ich zm. stryj wwda krak. komes Czader poczynił na rzecz kl. szczyrz. szereg nadań, m. in. dał mu K. z dzies. (Mp. 1, 40; Pol. 3, 29)1Dok. powyższy, zachowany w or., uznał niesłusznie za fals. S. Zakrzewski, (Szczyrz. s. 10 n.), jak wykazał to S. Krzyżanowski. Przywileje szczyrzyckie, KH, 18, 1904 s. 195-206. Dokonano w nim natomiast interpolacji, dopisując na razurze in decimis przed wymienionymi tam wsiami (zob. uwagi wydawcy). Por. też J. Mitkowski, Olszówka, wieś beskidzka i jej dawne dzieje, Wierchy, 33, 1964 s. 172-6; 1255 Bolesław Wstydl. wraz z matką Grzymisławą i ż. Kunegundą nadają wsiom kl. szczyrz. imm. ekon. i sąd., a także potwierdzają mu pr. pobierania dzies., m. in. z K. (Mp. 1, 42 - fals. z przełomu XIV i XV w. - Szczyrz. s. 15-9; Matuszewski Imm. s. 280); 1339 → p. 5; 1392 opat szczyrz. zastawia za 4 1/2 grz. Krystynie ż. Mikołaja z Piasku [Wielkiego] 1/2 ł. w K. (KSN 22); 1394 Polak z Krakowa ma termin na wiec z opatem szczyrz. o usunięcie z K. (ZK 2 s. 37); 1403 → p. 3b; 1450 Mikołaj opat szczyrz. zastawia za 10 grz. Agnieszce ż. Jana Wolda [= Woldana] z Krakowa łan osiadły w K. z czynszem 1 grz. (ZK 13 s. 361); 1451 tenże opat nie stawił się przeciwko Małgorzacie [!] ż. Jana Woldana o bezprawne wwiązanie się w jej łan osiadły w K., zagarnięcie czynszu i o tyleż szkody oraz o inne dochody i robocizny z tego łanu wart. 2 grz. i tyleż szkody (ZK 14 s. 65); 1470-80 własn. kl. szczyrz. (DLb. 1 s. 145; 2 s. 107; 3 s. 440); 1529 kl. szczyrz. pobiera w K. 8 grz. czynszu (LR s. 184); 1549 Jan Janowski opat szczyrz. oddaje w dożywocie Stan. Lipnickiemu łowczemu sand. wieś K. (BCzart. Katalog 2, 981).

3b. Kmiecie i ich powinności, karczmarze. 1339 kmiecie z K. odrabiają powabę czyli tłokę → p. 5; 1403 Jan z Tęczyna kaszt. i star. krak., wyznaczony przez Władysława [Jag.] do rozsądzenia sporu o czynsze i robocizny między kl. szczyrz. a kmieciami z K., postanawia, że kmiecie winni odrabiać jutrzyny czyli obsiewać jedną niwę wiosną i jedną jesienią, na każdego ś. Marcina [11 XI] płacić z łanu po 1/2 grz., na Wielkanoc oddawać po 12 jaj i 1 serze, na Wniebowzięcie NMP [15 VIII] dawać po 2 kurczęta, dwa razy w roku obiedne, płacąc za każdy po 1 [gr, por. uwagę wyd.] z łanu, dawać owies i obsługiwać konie król. stacjonujące w kl., jak inne wsie klaszt., oraz na prośbę kl. sprzątać z pól i łąk, a raz w roku obow. wozić co potrzeba do stodoły klaszt. (ZDM 1, 243); 1406 przysiężni z K. zeznają pod przysięgą, że nie skazali Piotra kmiecia z K. na żadną karę opatowi szczyrz.; Mikołaj opat szczyrz., oskarżony przez Piotra Golankę kmiecia z K. o zabór dóbr, świń, bydła i zbiorów, przysięgą świadków oddala jego roszczenia, ponieważ zeznali oni, że opat nie wziął żadnych dóbr a jedynie wyegzekwował 10 grz. od poręczycieli, którzy mieli stawić Piotra w sądzie, lecz go nie stawili (GK 1b s. 26, 28, 34); 1407 Sułek z Zabawy ma zapłacić 1 grz. 9 sk. Stan. Szwabowi kmieciowi z K.; ciż procesują się o siano i wykę GK 1b s. 55, 63, 74); Mikołaj opat szczyrz. procesuje się z 8 kmieciami z K. Termin na wiec (GK 1a 3v-4r); 1408 Franciszek mieszcz. krak. pozywa Mikołaja kmiecia z K. o 5 koni, 2 bałwany soli, łańcuch (catena alias laczhus), 2 siodła, 5 powozów, 5 uzd i wóz, wszystko wart. 30 grz., z.p. (GK 1a k. 69r, 70r); 1418 Klemens mieszcz. wielicki przedstawia dok. swego prawa [niem.] przeciwko pozwom opata szczyrz. w sprawie jego ludzi, którym zadał krwawe rany czyli Pawłowi kmieciowi z K. i służącej opata Stachnie (GK 1 s. 2); 1419 Mikołaj karczmarz (GK 1 s. 141).

1423 sąd wyznacza termin sprawy między opatem szczyrz. i klucznikiem kl. a kmieciami z K. o robocizny, które kmiecie winni odrabiać wg prawa. Do tego czasu opat winien zachować spokój (GK 2 s. 130, 146); Stan. Zajcowic [Zaycowicz czyli Zającowic → p. 6] kmieć z K. (ZK 7 s. 290); 1431 Mikołaj zięć pusznika z Wieliczki zachodźcą Jana z K., oskarżonego przez Elżbietę ż. Mik. Czarnego z Wieliczki o zabór 4 cieląt i 7 świń (GK 4 s. 337, 349); 1439 sąd grodzki krak. wyznacza termin rozstrzygnięcia sporu między opatem szczyrz. Mikołajem a kmieciami z K. Kmiecie wnoszą skargę przeciwko opatowi o naruszanie przysługujących im przywilejów i przedstawiają przywilej czyli ich prawo, żądając jego przestrzegania. Opat po wysłuchaniu żądań kmieci i przeczytaniu dokumentu odrzekł przez swego zachodźcę, że kmiecie od 20 lat nie okazywali tego dokumentu, ani nie korzystali z przysługujących im wg niego praw. Kmiecie odpowiadają, że dotąd nie doznawali takich krzywd i ucisku, by okazywać ww. dokument, lecz obecnie proszą o wyrok w tej sprawie (SP 2, 2800); Jan alias Dudek kmieć z K. pozywa tegoż opata o zwrot zabranego mu gwałtem wołu wart. 3 grz. (GK 6 s. 253, 259); 1440 kmiecie z K. zeznają, że na mocy ugody zawartej z opatem Mikołajem przed star. krak. Janem z Pilicy, zobowiązują się zapłacić opatowi w odpowiednim czasie 40 miar owsa do zasiewu, poprawić zniszczoną sadzawkę [w K.] oraz zapłacić kmieciowi Janowi Dudkowi 1 grz. za wołu. Opat zobowiązuje się puścić wolno wszystkie przezyski na kmieciach z K. pod zakładem 10 grz. pod warunkiem, że w odpowiednim czasie poprawią sadzawkę; ww. kmiecie skazani na karę XV ww. opatowi, ponieważ nie dali przyrzeczonych 40 miar owsa ani nie naprawili sadzawki (GK 6 s. 357, 502-3).

1448 Jan Tesznar rajca krak. nie stawił pod zakładem 6 grz. przed sądem Jaszka z K.; tenże Jaszek kmieć z K., oskarżony przez [Andrzeja] pisarza żupnika krak. o kradzież soli, został odesłany ze swego sądu [wójtowskiego w K.] przed sąd grodzki krak., gdzie przysięgą 6 świadków i własną udowodnił, że nie ukradł soli ani nie miał z niej zysku. Wśród świadków m. in. kmiecie z K., Mikosz i Maciej s. Macieja (GK 10 s. 542, 544, 557); 1453 szl. Florian z Piasku [Wielkiego i Małego], Mikołaj ze Strzałkowic, Niemierza z [k. uszkodzona], Mik. Szczepka i Jakub Czarny [kmiecie] z K. oraz Maciej Nowalk z przedmieścia wielickiego mają zapłacić 35 grz. pozostałego długu Piotrowi, przeorowi kl. Ś. Katarzyny [w Krakowie] za kupiony od niego gaj w Wróblowicach (GK 12 s. 162-3); 1460 kmiecie z K. Stan. Zającowic i Mikołaj → p. 6; 1463 sąd wyrokuje, że szl. Jan Wilczek z Boczowa winien pod karą XV stronie i sądowi zwrócić przed upływem 2 tygodni kmieciowi z K. Maciejowi alias Mateczce konia, zajętego jako kaucję poręczycielską, do czasu decyzji sądu. Opat i Maciej stają o przysądzoną im karę (GK 16 s. 968, 1002); Piotr kmieć z K. przeciwko Janowi Wilczkowi z Boczowa o 4 konie wart. 15 grz. zabrane na wolnej drodze i o tyleż kary. Opat szczyrz. Mikołaj staje o karę za swojego kmiecia (GK 16 s. 968, 1022; 17 s. 33 - zp.); 1463-4 sąd wyrokuje, że ww. kmieć Piotr ma zapłacić karę XV ww. Janowi Wilczkowi i tyleż sądowi z powodu niesprawiedliwego oskarżenia, ponieważ przegrał swoją sprawę (GK 17 s. 36, 385); 1470-80 kmiecie płacą klaszt. czynsz po 1/2 grz. z łanu, dają po 30 jaj, 2 koguty i sery oraz sep. Ponadto obrabiają role [folw.] przy zasiewach i żniwach oraz odrabiają 2 powaby (DLb. 3 s. 440); 1471 Stanisław karczmarz, Maciej alias Mateczko i Mik. Bąk kmiecie z K. uwolniwszy z więzienia Piotra Wichra kmiecia z K., poręczają za tegoż, że nie będzie groził prep. kl. Ś. Krzyża ani szl. Krystynowi z Sobowic, lecz będzie dochodził swych krzywd sądownie. Kmiecie zobowiązują się odstąpić od swego pr. dziedz. [= niem.] (GK 19 s. 368); 1487 Kazimierz Jag. potwierdza wyrok Jana z Tęczyna kaszt. i star. krak. z → 1403 r. Ponadto kmiecie i opat, chcąc uniknąć dalszych sporów, ustalają: kmiecie będą przestrzegać przywileju i starych zwyczajów i dodatkowo obrabiać dwa pola po 4 stajania i trzecie liczące 6 stajań k. granic Kosocic, a opat da im 1 achtel piwa, chleb i inną żywność, także w czasie żniw (MS 1, 1888; Mp. 5 Q 226); 1489 kmiecie z K.: Mik. Dudek, Jan Kowal, Jan Bania, Jan Opat, stary Jan Dudek (Teut. 3 s. 59); 1529 → p. 3a; 1550 kmiecie z K. skarżą przed sądem bpa krak. opata szczyrz. Jana, że oddaje ich pod władzę ludzi świeckich czyli dzierżawców, przez których zmuszani są siłą do nadzwyczajnych robocizn, na dowód czego okazują swoje rany. Powołują się na ww. dok. Kazimierza Jag., na podstawie którego pracowali 1 dzień w tygodniu (Kuraś, Ordynacje, 25).

3c. Areał, folwark, pobór. 1470-80 folwark, 10 ł. kmiec., karczma z rolami, zagrody, młyna nie ma (DLb. 1 s. 145; 2 s. 107; 3 s. 440: wymieniony młyn); 1530 pobór z 8 ł. i od 1 zagr. (RP k. 28).

4. 1255 imm. sąd. → p. 3a; 1371 Hano Blyweger rezygnuje na korzyść Anny wd. po Michale z Oświęcimia z czwartej cz. folwarku w Kurdwanowie, którego trzy cz. należą do tejże Anny. Hano i dwaj ławnicy Jakusz i Mikołaj z K. zeznają tę rezygnację przed sądem właściwym dla Anny tj. przed sądem w K. (Krzyż. 540); 1406 przysiężni z K. → p. 3b; 1364 Maciej sołtys z K. (Mp. 3, 770); 1454 szl. Florian z Piasku [Wielkiego i Małego], mając mandat od kaszt. i star. krak. przeciwko Mikołajowi sołtysowi z K., daremnie oczekiwał [w K.] na stronę przeciwną, a towarzyszący mu woźny zeznał, że nie mógł dostarczyć pozwu, gdyż nikogo nie zastał w domu (GK 12 s. 326); 1464 sąd gajony w K. (Decreta iuris supremi Magdeburgensis castri Cracoviensis. Die Rechtsspruche des Oberhofs des deutschen Rechts auf der Burg zu Krakau 1456-1481, hrsg L. Łysiak und K. Nehlsen v. Stryk, Frankfurt am Main 1995, nr 629, 1068); 1504 wójt [sądowy] i ławnicy z K. (Teut. 6 s. 326).

5. 1254 dzies. z K. należy do kl. szczyrz. → p. 3a; 1255 → p. 3a; 1339 Dzierżek [Pakosławic ze Stróżysk w pow. wiśl.] kończy spór z kl. szczyrz. o dzies. w K. z ról folw. i ról obrabianych przez kmieci w ramach powaby czyli tłoki oraz ról, które kl. ten sam będzie uprawiał w tejże wsi. Dzies. z tych ról będzie należeć do kl., a prebendzie należącej do Dzierżka będzie przysługiwać dzies. z ról kmiecych. Wg pr. i zwyczaju ziemi krak. kl. nie będzie oddawał w K. dzies. w gonitwę z wszystkich tych ról, które będzie uprawiał własnym sprzężajem (Mp. 1, 209); 1368 kl. szczyrz. przedkłada Kazimierzowi W. do transumowania ww. dok., z tym jednak, że dokonano w nim interpolacji, dopisując obok K. Mogilany (tamże, przyp. 1; Pol. 3, 91); 1470-80 dzies. snop. i kon. po 4 kity z ł. kmiec., karczmy i zagród prebendzie topolskiej w kat. krak., zwożona przez kmieci własnymi wozami do stodoły wyznaczonej przez kanoników, z folw. [nie wpisano komu]. Wart. dzies. do 8 lub 10 grz. Meszne po 1 miarze owsa dla kośc. par. w Wieliczce (DLb. 1 s. 145; 2 s. 107; 3 s. 440); 1528 Mik. Nonart złotnik i mieszcz. krak. zostaje skwitowany z 8 1/2 grz. za dzies. z K., które złożył na ręce Mik. Bedleńskiego, scholastyka i wikariusza in spiritualibus, prokuratora Jana Krzyckiego kan. krak. (Wypisy 1526-1529, 150); 1529 dzies. snop. z całych K. wart. 9 grz. prebendzie topolskiej; meszne wart. 1 grz. 8 gr z K. i Byszyc plebanowi w Wieliczce (LR s. 206, 297).

6. 1460 Jakub i Maciej ze Świątnik, Tomek, Staszek i Marcin z Olszowic, Wiącek z Dębnik, Michał z Łęgu. Jan Kudicz z Konar i Wawrzyniec z Pokrzywnicy poręczając za Świętosława, Świątka Zebrzydowica z Olszowic, oskarżonego przez pannę Katarzynę z K. c. Stan. Zającowica o gwałt i pozbawienie dziewictwa, zobowiązują się stawić go przed sądem pod zakładem 10 grz. Jednocześnie poręczają za tegoż Świątka, że zachowa pokój ze Stanisławem i Mikołajem z K. do decyzji sądu pod takimż zakładem 10 grz. Podobną porękę za drugą stronę składa Mik. Woda z Wieliczki. Sąd nakazuje temuż Świętosławowi oczyścić się z zarzutu przysięgą świadków. Ten jednak przywiódł za 6 świadków szl. Przedbora Kraszewskiego i obaj złożyli przysięgę (GK 14 s. 398, 403).

7. Wieliczka. Dzieje miasta (do roku 1980), Kr. 1990, wg ind.

8. Wczesnośredn. cmentarzysko kurhanowe (H. Zoll-Adamikowa, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska ciałopalne Słowian na terenie Polski, cz. 1: Źródła, Wr. 1975 s. 144-5).

1 Dok. powyższy, zachowany w or., uznał niesłusznie za fals. S. Zakrzewski, (Szczyrz. s. 10 n.), jak wykazał to S. Krzyżanowski. Przywileje szczyrzyckie, KH, 18, 1904 s. 195-206. Dokonano w nim natomiast interpolacji, dopisując na razurze in decimis przed wymienionymi tam wsiami (zob. uwagi wydawcy). Por. też J. Mitkowski, Olszówka, wieś beskidzka i jej dawne dzieje, Wierchy, 33, 1964 s. 172-6.