RYDZYNA

1399 kop. 1433 Ridzino (Wp. 6 nr 376), 1402 or. Rydzew, Rydzin (KKal. nr 604, 623), 1403 or. Ridzino (KP nr 1430), 1405 Rydzino (ACC 1, 138), 1406 Ridzina (WR 3 nr 323), 1409 kop. XVIII w. Ridzin, Rydzyn, Ridzini (Wp. 5 nr 143, 144, 158), [ok. 1411?] Reysin (Trzy źródła do dziejów społeczno-gospodarczych średniowiecznego Śląska, wyd. R. Żerelik, Wrocław 1995, s. 58-59 nr 344, 366), 1417 Rydzina (KoścZ 4, 313v), 1419 Rydzyna (PZ 6, 6v), 1427 Rydzyn (Wp. 9 nr 1135), 1485 Ryczyna! (DBL nr 335), miasto.

1. 1446 n. pow. kośc. (PG 2, 168v); 1410 n. par. własna (Wp. 11 nr 1876, → p. 5).

1407 burmistrz (WR 3 nr 360), 1409 n. miasto1Utrwalona w tradycji data lokacji w 1422 jest z pewnością błędna. W dotychczasowej literaturze lokację R. kładziono na lata 1400-22 (E. Kręglewska-Foksowicz, Rydzyna. Urbanistyka i zabytki, Poznań 1969, s. 14 n.) lub ok. 1400 (A. Wędzki, w: Ziemia leszczyńska, Poznań 1966, s. 53 n., tenże, Ze studiów nad procesami osadniczymi ziem Polski Zachodniej. Wybrane zagadnienia, Wrocław 1987, s. 97 n.). Propozycje te można uściślić. Lokacji R. nie należy zbytnio cofać w czasie, ponieważ nie ma żadnych wzmianek o R. sprzed 1399. Pierwszy znany dziedzic Jan (→ Rydzyna – dobra, p. 3) przed 1399 pisał się wyłącznie z Czerniny (na Śląsku). Być może R. była miastem założonym przezeń na surowym korzeniu, na gruntach sąsiedniej wsi → Dąbcze. Wydaje się, że lokacja miasta musiała stać w związku z nabyciem Dąbcza przez Jana Czernińskiego (co można datować dokładnie na 1394, → Dąbcze) oraz z fundacją kościoła w R., która miała miejsce jeszcze przed 1399 (→ p. 5). Lokację R. kłaść można zatem najpewniej na ok. 1395 (Wp. 5 nr 158: civitas; potem częściej: oppidum).

2. [Ok. 1411?] R. k. Góry [Śląskiej] (Trzy źródła, op. cit., s. 58-59 nr 344, 366); 1497-1501 Kłoda k. R. (BR 628 nr 245, 247, 249; PG 12, 147v).

1504, 1514, 1536, 1538, 1543, 1544, 1555, 1560 przedmieście2Przedmieście to utożsamia się w literaturze z przedlokacyjną wsią R. (E. Kręglewska-Foksowicz, op. cit., s. 11). Nie ma jednak na to dowodów źródłowych; można zatem równie dobrze przyjmować stopniowe wyrastanie przedmieścia dopiero po lokacji miasta (PG 13, 9; KoścZ 19, 51; KoścZ 22, 47v; KoścZ 57, 90; PG 17 k. 161, 235, 236; PG 18 k. 10, 92v; PG 19, 255v); 1508 przedmieszczanie (M Rydzyna I 40, 2, → p. 3); 1526 dom na przedmieściu (M Rydzyna I 40, 5v-6, → p. 3).

1410 opust. las Tarnowa Łąka, las Masłowo → p. 5; 1514 staw Lubosza (KoścZ 19, 51; KoścZ 22, 47v; → Rydzyna – dobra, p. 3); 1560 staw Lubosza, podmokłe lasy w R. i na przedmieściu (KoścZ 57, 90; → Rydzyna – dobra, p. 3); 1581 Stan. Rydzyński syn zm. Stanisława pozywa Gabriela, Stanisława, Wojciecha i Andrzeja ss. zm. Wojc. Rydzyńskiego o to, że ich ojciec wraz ze swym bratem Łukaszem spiętrzając wodę w stawie Lubosza w R., kilkakrotnie zalewał jego role i łąki w R. i Dąbczu, a także miejsce w R., gdzie kopie się glinę; wspomn. nal. do powoda staw Cegielny (KoścZ 67, 358-377v).

1511-20 Piotr i Mik. Rydzyńscy toczą spory z Janem i Rafałem z Leszna o granice między Lesznem i Dąbczem; konie i bydło Leszczyńskich zostało zajęte w Kozim Lesie w Dąbczu, Rydzyńscy wyrąbali drzewa w lesie nal. do Leszna, a Leszczyński w lesie nal. do R. (KoścZ 18, 216v; WsG 1 k. 87, 89, 102v-103; PZ 27, 79; KoścG 8, 32; KoścZ 23, 23v; PG 69, 186); 1521 Jan scholastyk pozn., Piotr, Wojciech i Łukasz Rydzyńscy [ss. wspomn. Piotra] oraz ich stryj Mik. Rydzyński zawierają ugodę z Rafałem z Leszna; granice utrzymane być mają tak, jak je podkomorzy oznaczył kopcami w 1517; ludzie z Leszna mają wstęp na pastwiska w lasach, borach i na polach w R., ale mają za to dawać 5 małdr. owsa i 45 kogutów; nie wolno im też wpuszczać bydła do miejsc przeznaczonych dla dzikiej zwierzyny w lasach na południe od drogi ze Wschowy do R., za kopcem narożnym Leszna, R., Dąbcza i Strzyżewic (PG 70, 588-591).

1528 droga wiodąca od brodu łęgnowskiego do Święciechowy i R. wytycza gran. między Siedlnicą w Król. Pol. a Łęgnowem w księstwie głog.; granice między Lesznem, Lasocicami i R. a Strupiną czyli Seiffersdorf [obecnie Radosław], Chróściną [niem. Kraschen] i Hayerdorf [Heinzendorf, obecnie Witoszyce] w księstwie głog. zostaną oznaczone później, gdy mokradła obeschną lub zamarzną (Reces s. 10, 19).

1537 Jan scholastyk pozn., Piotr kan. pozn., Wojciech i Łukasz Rydzyńscy oraz ich brat stryj. Stanisław pozywają Rafała Leszczyńskiego o odnowienie granic między R. a jego wsiami Lasocice i Strzyżewice; gran. zaczyna się od kopca narożnego zw. Olchowy Kopiec Pleciony, który dzieli R. i Tarnową Łąkę [w Polsce] oraz Chróścinę na Śląsku, a został nowo postawiony przez komisarzy dokonujących rozgraniczenia Król. Pol. i Czech; kopiec ten znajduje się w miejscu Piwnego Dębu i nazywa się Zgodny [K 3, 180, określa go jako Schodny]; od niego granica biegnie lasem do kopca k. drogi, która prowadzi z R. przez bór Zbojewisko do Wschowy, a od tego kopca lasem do kopca narożnego k. drogi z R. do Wschowy, który dzieli R., Dąbcze, Strzyżewice i Lasocice (KoścZ 26, 30v-31); 1553 ciż pozywają Rafała Leszczyńskiego o odnowienie wspomn. granicy [z powtórzeniem przytoczonego opisu], a także granicy między R. a Strzyżewicami, która biegnie od kopca narożnego R., Strzyżewic i Lasocic, stojącego przy drodze z R. do Wschowy, do kopca narożnego Strzyżewic, Leszna i Dąbcza (KoścZ 28, 1081v-1083v); [ok. 1550?] ciż pozywają Rafała Leszczyńskiego o odnowienie wspomn. granic [z powtórzeniem przytoczonych opisów], a także o zablokowanie starej i wszystkim dostępnej drogi [z R.] do ich lasu w R. i Dąbczu oraz o wysłanie rządcy z Leszna Scheldorfa wraz ze 100 kmieciami, którzy w lesie nal. do R. uczynili naciosy na drzewach [samowolnie oznaczając granice]: 184 naciosów (w tym 4 w kształcie krzyża) na jesionach, 115 (w tym 4 krzyże) na olchach, 52 (w tym 4 krzyże) na in. jesionach w miejscu zw. Na Grądzie, 28 (w tym 2 krzyże na bukach i 1 na dębie) na bukach i brzozach (KoścZ 59, 75-77, wpis pod 1566) [data, pod którą umieszczono w księdze przytoczoną zapiskę, powtarzającą częściowo dosłownie zapis z 1537, jest niemożliwa do przyjęcia: wymieniony w niej Jan Rydzyński zm. 1556, → Rydzyna – dobra, p. 6].

3. Własn. szlach. → Rydzyna – dobra.

Mieszczanie: 1407 Stokłos3Zapewne można go identyfikować z Janem Stokłosinem występującym 1420 (WR 3 nr 799) lub Andrzejem (Andrzychem) Stokłosą występującym 1420-21 (WR 3 nr 811, 862) – przy których nie podano jednak miejsca pochodzenia, burmistrz Marcin Stary (WR 3 nr 360).

1428 Nikel (Mikołaj) kołodziej, mieszczanin (opidanus) z R. wraz z ż. Hortą toczą proces z Botą i Hanuszem z Gołaszyna4Z Hanuszem tym toczył jednocześnie proces Stefan dziedzic z R. → Rydzyna – dobra, p. 3 (KoścZ 9 k. 75v, 88v).

1428 Szymon mieszczanin z R. toczy proces z Jurgą Lubońskim (KoścZ 9, 144v).

1454 opatrzni Piotr Milesz, Jan Claribaka i Wojtek Foth strażnicy miejscy (custodes opidi R.) oskarżeni o poranienie Jakuba kapłana gracjalnego w R.; bp pozn. skazuje ich na pokrycie kosztów leczenia ran przez balwierza, na zapłatę 1 fl. poszkodowanemu i 1 kamienia wosku kościołowi w R. z możliwością zamiany na 2 dni publicznego siedzenia w łańcuchach w kłodzie miejskiej w R. (AE I 217).

1462 szl. Michał Bylęta z R. [zapewne szlachcic osiadły w mieście] toczy proces z Blizborem Drogoszewskim (KoścZ 14, 327); 1473 jego syn Jan → p. 6.

1472 Michał burmistrz i Paweł Wielegrosz z R. rozjemcy w sporze między Barbarą sołtyską w Łuszkowie i jej c. Jadwigą, ż. Stanisława sołtysa w Kosowie (DBL nr 292); 1485 [tenże?] Michał mieszcz. w R., mąż Doroty siostry Stefana i Stanisława sołtysów w Kosowie (DBL nr 335).

1508 ugoda Elżbiety (jej pełnomocnikiem jest Maciej pleb. w Kaczkowie [na Śląsku]) z mieszcz. Tomaszem: Tomasz otrzymuje kwartę roli położoną między rolami przedmieszczan Karoska i Tomasza Twarożka, a w zamian zrzeka się roszczeń do ojcowizny Elżbiety, czyli domu w rynku z 2 ogrodami i łąkami; kto złamie tę ugodę, zapłacić ma 5 grz. dziedzicowi, 1 grz. miastu i 2 talenty [wosku?] kościołowi (M Rydzyna I 40, 2).

1510 Walenty mieszcz. w R. kupuje od Jana kowala i Andrzeja Potulickiego [o obu → p. 4] witryków kościoła Ś. Stanisława dom, który był zapisany kościołowi, i ma zapłacić za niego 9 wiard. w 3 rocznych ratach; wspomn. mieszczanie Jan Duczman i Stan. Śliwka (M Rydzyna I 40, 2v); 1517 Wojc. Momotek, Paweł Liczywko [wójt → p. 4] mieszcz. w R. → p. 5; 1526 Barbara Orszulanka dokonuje podziału dóbr po Mac. Orszuli z jego synem i córką z pierwszego małżeństwa (M Rydzyna I 40, 5); 1526 Benedykt syn Wincentego rezygnuje Marcinowi Klorybkowi 1/4 roli między rolami Łukasza Twarożka i Szymona Rulli, role Podstawną i Lubnik oraz dom na przedmieściu R. (M Rydzyna I 40, 5v-6); 1526 Marcin bakałarz z ż. Małgorzatą → p. 5; 1526 Jan Kegel i Dorota Bajarka posiadają ogrody (M Rydzyna I 40, 6); 1527 Mik. Klęka rezygnuje Andrzejowi burgrabiemu w R. ogród między ogrodami Podleśnego i Tomasza Pierdawy oraz rolę między rolami Stan. Śliwki i Lubośnego (M Rydzyna I 40, 6); 1528 Winc. Kot mieszcz. w R. [i ławnik?, → p. 4] sprzedaje Michałowi dz. w Kaczkowie dom i rolę w Kaczkowie za 12 grz. (M Rydzyna I 40, 6v-7v); 1530 Jan tkacz zw. Hannus kupuje dom od Piotra dz. w R. (M Rydzyna I 40, 7v); 1581 Łukasz Kosmala, Małg. Domaszycka, Wojc. Smektala, Stan. Kopa, Michał, Marcin i Jan ss. zm. Melchiora Rider, Mac. Kiler, Michał Reyder, Mac. Malik, Marcin Wachala, Andrzej Klorebak, mieszczanie z R., poddani Katarzyny wd. po Stan. Rydzyńskim (KoścZ 67, 360v-377v).

1458 m. R. ma dostarczyć 4 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129; „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, s. 396); 1462 R. płaci cyzę w 11 ratach po: 3 grz., 1 kopę i 2 gr, 1 grz., 22 gr, 3 wiard., 1/2 kopy, 1/2 grz., 20 gr, 1/2 grz., 18 gr, 10 gr (Cyza s. 545-549); 1507 R. płaci 3 wiard. poboru, bo 1/2 miasta jest spalona (ASK I 5, 1v); 1563 R. płaci 1 1/2 zł podwójnego szosu od 2 ubożuchnych krubielników [tzn. wędrowny sprzedawca chodzący z koszem, bo krobia to kosz], 1 wiatraka dziedz., 56 rzem., 9 kotłów [do palenia] gorzałki i 17 komor. (ASK I 4, 190); 1581 miasto R. płaci 2 zł podwójnego szosu od 3 ł., 37 rzem., 3 kotłów [do palenia] gorzałki, 2 wiatraków dziedz., 1 wiatraka dor., 9 komor., 1 komor. z bydłem; w sumie 28 zł 24 gr (ŹD 95).

4. Przywileje miejskie: 1409 król Władysław Jag. w uznaniu zasług Jana z R. poleca wszystkim urzędnikom, by nie czynili przeszkód kupcom i in. ludziom udającym się do jego miasta R. i opuszczającym je z zakupionym tam bydłem, zbożem i in. towarami (Wp. 5 nr 158); 1507 król Zygmunt nadaje miastu R. pr. odbywania jarmarków w dniu Nawiedzenia NMP [2 VII] oraz targów tygodniowych w czwartki (MS 4 nr 8332); 1545 król Zygmunt [St.] przesuwa termin jarmarku w R. ze ś. Stanisława [8 V] na ś. Lamberta [17 IX] (MS 4 nr 21863); 1551 król Zygmunt August ponownie nadaje miastu R. prawo niem. czyli magd., bowiem przywilej wydany w tej sprawie przez jego poprzedników spłonął przed wielu laty w pożarze; król potwierdza też pr. do jarmarków na Nawiedzenie NMP i ś. Lamberta tudzież targów tygodniowych w czwartki (CMP nr 155; MS 5 nr 5221); 1578 król Stefan nadaje R. pr. niem. (M Rydzyna I/1, I/7 [tu w potwierdzeniu króla Jana Kazimierza z 1665]).

1562 Wojciech, Stanisław i Łukasz z R. zatwierdzają prawa i wolności bractwa kuśnierzy w R., zgodnie z zaginionym przywilejem wystawionym przez swych przodków (Cechy Rydzyna 4).

Władze miejskie5Najstarsza księga wójtowsko-ławnicza (M Rydzyna I 40) zaczyna się wpisami z 1508. Zachowana jest jednak z lukami (np. zupełnie brak wpisów z lat 1530-40). Wpisy są w niej początkowo rzadkie (raz na kilka lat), dopiero od połowy XVI w. stają się częstsze. Księgę prowadzono początkowo po łac., która jest zresztą bardzo słaba (wiele zapisek jest nawet trudnych do dokładnego zrozumienia); od połowy XVI w. zaczynają się też wpisy po pol. i język ten zaczyna z czasem dominować. Kolejna księga z lat 1566-94 (M Rydzyna I 41) prowadzona była już całkowicie w języku pol: 1407 burmistrz Marcin Stary → p. 3; 1472 burmistrz Michał (DBL nr 292).

[Ok. 1411?] Andris wójt w R., ręczy za niego Henczel sołtys tamże [w R.?, zapiska sformułowana niejasno]; Andris wójt w R. z bratem Hansem winni są 7 1/2 grz. [komu?]6Zapiski pochodzą z wykazu wierzytelności nie dającej się zidentyfikować instytucji lub osoby na Śląsku (Trzy źródła, op. cit., s. 58-59 nr 344, 366).

1508-19 wójt Paweł Liczywko (M Rydzyna I 40, 2-4), 1513 także burmistrz; 1524 tenże sprzedaje wójtostwo swemu synowi Józefowi i jego ż. Małgorzacie, siostrze szl. Piotra Zamysła, za 18 grz. płatne w 3 rocznych ratach; uposażenie wójtostwa obejmuje: dom, stodołę oraz mielcuch (M Rydzyna I 40, 4); 1525, 1526, 1528 tenże Paweł nadal występuje jako wójt (M Rydzyna I 40 k. 4v-5, 6, 7v); 1526-30 wójt Józef Liczywko (M Rydzyna I 40, 5-7v); 1541 wójt Jakub Podleśny (M Rydzyna I 40, 8).

Ławnicy7Zapiski z księgi miejskiej przeważnie wyliczają tylko 2 lub 3 ławników, bo już obecność burmistrza i 2 rajców wystarczała do prawomocnego działania ławy. Tam, gdzie jest ich więcej, chodzić może niekiedy także o inne osoby: 1508 Wawrzyniec, Stanisław, Andrzej Potulicki, Tomasz kuśnierz, Jan Lobośny, Piotr Szczudło, Mac. Warchoł (M Rydzyna I 40, 2); 1511 [Andrzej] Potulicki, Walenty, Jan kowal (M Rydzyna I 40, 3); 1519 Stan. Śliwka, Łukasz Twarożek (M Rydzyna I 40, 3v-4); 1524 Jakub Podleśny, Jakub Serdyka, Jan Biegalik (M Rydzyna I 40, 4); 1525 Jakub Serdeka, Łukasz Twarożek (M Rydzyna I 40, 4v-5); 1526 Jakub Serdeka, Wojc. Popielka (M Rydzyna I 40, 5); 1526 Jakub Serdeka, Stanisław krawiec (M Rydzyna I 40, 5v-6); 1526 Jakub Serdeka, Łukasz Twarożek, Wojc. Popiela (M Rydzyna I 40, 6); 1527 Jakub Serdeka, Łukasz Twarożek (M Rydzyna I 40, 6); 1528 Stan. Śliwka, Jakub Serdeka, Wojc. Popiela, Stanisław krawiec, Jakub Podleśny, Łukasz Twarożek, Winc. Kot8W innej zapisce dot. tej samej sprawy wśród ławników nie ma już Kota (będącego stroną zawieranej transakcji), a Stanisław krawiec i Twarożek nazwani są opiekunami (tegoż Winc. Kota?) (M Rydzyna I 40, 6v-7); 1530 Jakub Podleśny, Łukasz Twarożek, Jakub Serdeczka [ten sam co Serdeka?], Wojc. Popiela, Mac. Banisz (M Rydzyna I 40, 7v); 1541 Jakub Serdeka, Mac. Nerka (M Rydzyna I 40, 8).

5. 1405 Piotr pleb. w R. toczy proces z Henrykiem i Dziersławem z Tworzanic (ACC 1, 138).

1406-14 Ziemięta pleb. w R. śwd. (WR 3 nr 323, 504; DBL nr 147; Wp. 5 nr 228); → niżej, pod 1418.

1410 bp pozn. Wojc. [Jastrzębiec] eryguje par. w R.9Pleban w R. występuje już od 1405; widocznie pleban w Dąbczu rezydował już wcześniej w R., a dok. bpa sankcjonował tylko istniejący już stan faktyczny. Błędna jest informacja SzPozn. 355, jakoby kościół par. w R. powstał już w XIII w; już za czasów jego poprzedników10Wojc. Jastrzębiec został biskupem w 1399 w granicach par. Dąbcze powstały kościoły (basilice et capelle) we wsi Kłoda i mieście R.; ponieważ leżą one na granicach Król. Polskiego oraz diec. pozn. i są często zagrożone wojnami, bp podnosi kaplicę w R. do rangi kościoła par. i poddaje mu jako filie kościół w Dąbczu11Dalsza podległość parafialna Dąbcza nie jest jasna. W 1505 Piotr i Mik. Rydzyńscy [jako kolatorzy] toczyli proces z Marcinem Brzestem pleb. w Czerwonym Kościele, któremu oficjał nakazał odprawiać mszę w Dąbczu w święta Pańskie, maryjne, apostołów i patronów kościoła, a w każdą Niedzielę Palmową udzielać wiernym komunii (ACC 82, 133v). oraz kaplicę w Kłodzie; ze względu na zasługi Jana Czernińskiego z R.12To on był fundatorem kościoła w R., co stwierdza napis na jego nagrobku w tej świątyni: „fundator huius ecclesie”. Tradycja rodzinna Rydzyńskich przypisywała mu także fundację wielu innych kościołów w okolicy (→ Rydzyna – dobra, p. 3: pod 1583) nadaje nowemu kościołowi par. dzies. ze starego folw. w Dąbczu i z opust. lasów (mericae) Tarnowa Łąka, leżących za Kłodą i sięgających aż do lasu → Masłowo, kiedy zostaną one wykarczowane i zasiedlone13W miejscu tym od XV w. istnieje wieś → Tarnowa Łąka; do par. w R. należy też folw. Zbytki na końcu wsi Kłoda, nabyty w drodze zamiany za folw. należący niegdyś do kościoła w Dąbczu, ponadto w m. R. po 1 gr z każdego domu i ogrodu, pełne pr. parafialne w obu wsiach Moraczewo, w Przybinie, Dąbczu, Kłodzie i obu wsiach Tworzanice oraz meszne w ziarnie z → Lubiatowa, kiedy wieś ta zostanie osadzona (Wp. 11 nr 1876).

1418 Ziemięta pleb. w R. [ten sam, co 1406-14?; czy tożsamy z imiennikiem, pleb. w Strzelcach Wielkich i → Gostyniu 1426-28?] występuje w sądzie w imieniu Jana Rydzyńskiego (KoścZ 5, 147).

1418 Maciej pleb. w R. (KoścZ 5, 82v), zw. też plebanem Jana Rydzyńskiego14Osobliwa tytulatura wynikła być może z wątpliwości związanych z przenosinami par. z Dąbcza do R. – jasne było w każdym razie, że kolatorem kościoła pozostawał Jan Rydzyński (KoścZ 4, 329).

1423 Stanisław pleb. w R. (ACC 6, 18v).

[1423-26] na prośbę Szymona pleb. w R. bp pozn. Andrzej [Łaskarz] transumuje dok. erekcyjny z 1410 (Wp. 11 nr 1968); 1426 Szymon pleb. w R. (Wp. 5 nr 445).

1432 Jan pleb. w R. toczy proces z Dziersławem z Przybiny o dzies. snopowe z 3 ł., jakie Dziersław wykupił od kmieci; Dziersław dobrowolnie zgadza się oddawać dzies., dopóki nie osadzi tam nowych kmieci, a wtedy będą oni płacić dzies. wiardunkowe i meszne (AC 2 nr 1029).

1436 [fundacja?] altarii Bożego Ciała w kościele par. w R. → niżej: 1514.

1445 Jakub altarysta w R. zgadza się, by bp pozn. zwolnił Stanisława sołtysa w Tworzanicach od ekskomuniki (AE I 112v).

1454 Jakub kapłan gracjalny w R. → p. 3.

1475 Jan Pijanowski pleb. w R. zeznaje, że rajcy Krobi przekazali mu 7 1/2 grz., które zm. Anna Kwasina z Krobi zapisała na budowę kościoła w Krobi; ponieważ pobieranie czynszu od tych pieniędzy wyglądałoby na lichwę, Jan zwraca pobraną sumę (AE II 449v-450); 1476 tenże Jan brat Jakuba z Pijanowic (PG 9, 54v).

1483-84 spór o obsadę kościoła par. w R. pod wezw. Ś. Stanisława po śmierci pleb. Jana Pijanowskiego: Wojc. Rydzyński jako opiekun małol. Piotra, Wojciecha i Mikołaja ss. zm. Jana Rydzyńskiego prezentuje Tomasza Rogaczewskiego [z → Rogaczewa Wielkiego] pleb. w Żytowiecku; zgłasza się też Marcin ze Zbąszynia pisarz Piotra Śmigielskiego kanonika pozn., również prezentowany przez Wojciecha opiekuna wspomn. dzieci (ACC 61, 97v; ACC 62, 127).

1485 spór o obsadę altarii Ś. Wojciecha [znana też (→ niżej) jako altaria Ś. Krzyża i Ś. Stanisława15Wezwania te powtarzają się w fundacjach Jana Rydzyńskiego (zm. 1423): wezw. Ś. Stanisława nosił kościół w R., a wezw. Znalezienia Krzyża altaria w kat. pozn. Sugeruje to, że zapewne także altaria w R. pochodziła z fundacji Jana. Kolatorami byli potem jego potomkowie] w R. po ustąpieniu altarysty Macieja: Piotr, Wojciech i Mik. Rydzyńscy prezentują Mik. Otuskiego kan. NMP in Summo w Poznaniu, a Maciej, Dobrogost i Bartłomiej Pawłowscy prezentują Andrzeja Jardanowskiego; Andrzej rezygnuje na rzecz Otuskiego (ACC 63 k. 18v, 91v); 1501 Mik. Otuski odstępuje Piotrowi [Opalińskiemu] kustoszowi pozn. swe prebendy: kanonię w koleg. in Summo w Poznaniu oraz altarie w Osiecznej i R., a w zamian otrzymuje kustodię pozn. (ACC 77, 18).

1510 sprzedaż domu zapisanego kościołowi Ś. Stanisława → p. 3.

1510 kościół par. Ś. Stanisława w R., patronatu dziedziców; w mieście R. pleban otrzymuje z każdego domu i ogrodu po 1 gr, a od każdego z 3 ł. i 11 kwart po 8 gr z tytułu dzies.; do par. należą R., Kłoda, Tarnowa, Przybina, Nowa Wieś, Moraczewo, Tworzanki, Markowice, Tworzanice, Pomykowo, Brodki, Dąbcze; w R. znajdują się 2 altarie, których altarystami są Piotr Opaliński i Stanisław (LBP s. 109-110, 211).

1511 altaria Ś. Krzyża i Ś. Stanisława w R.: po Piotrze Opalińskim kolatorzy Piotr i Mik. Rydzyńscy prezentują kleryka Jana Rydzyńskiego [→ niżej: 1517] (ACC 88, 39v).

1511 altaria Bożego Ciała w kościele par. w R.: po rezygnacji Andrzeja Krzyckiego16Andrzej był bratem stryj. Anny, ż. Piotra Rydzyńskiego (→ Krzycko) bp pozn. instytuuje altarystę Jana Kokalewskiego, prezentowanego przez Piotra i Jana dziedziców w R. (AE VI 51); 1514 Andrzej Krzycki scholastyk pozn. i altarysta altarii Bożego Ciała w R. oraz jej kolatorzy Piotr i Mikołaj dziedzice w R. oświadczają, że Hincza Pynquorth z Rojęczyna [na Śląsku] wykupił za 80 grz. czynsz zapisany tej altarii w 1436 przez Ofkę z R. wd. po Piotrze Tarchale oraz Stefana z Czerniny dz. w R. (ACC 90, 68).

1516 bp pozn. instytuuje kan. pozn. Zygmunta [z Kamieńca?] na plebana w R., po ustąpieniu poprzedniego plebana Jana Rydzyńskiego; Zygmunta prezentowali kolatorzy Piotr i Mikołaj dziedzice w R. (AE V 157v); 1517 Jan Rydzyński pleb. i altarysta [→ wyżej: 1511] w R. oraz altarysta w kat. pozn. [altarii Rydzyńskich] toczy proces z Wojc. Momotkiem i Pawłem Liczywko mieszczanami z R. oraz wszystkimi, którzy zobowiązni są do opłat na rzecz kościołów w R., Dąbczu i Kłodzie [a więc wszystkie te kościoły podlegają plebanowi w R.] (ACC 92, 248v); 1519 tenże Jan dokonuje zamiany beneficjów z Kasprem Żegrowskim: daje mu kościół par. w R., a w zamian otrzymuje kanonię kat. pozn. i kanonię w kolegiacie NMP in Summo w Poznaniu (AE VI 120); 1557 po śmierci tegoż Jana scholastyka i pleb. w R. kolatorzy kan. pozn. Piotr, Stanisław i sędzia wsch. Łukasz Rydzyńscy prezentują na pleb. Szymona z Grodziska (AE X 190v).

1519 wikariusz Fabian (M Rydzyna I 40, 3v-4), 1526 jego testament; Marcinowi bakałarzowi i jego ż. Małgorzacie zapisuje wszystkie swe dobra: szarą koszulę (tunica), jopę czyli kabat, pościele, wiatyk [podróżny modlitewnik], nową skrzynię, a także ogród (M Rydzyna I 40, 6); 1524 wikariusz Tomasz (M Rydzyna I 40, 4).

1534 Piotr altarysta altarii Bożego Ciała w R. kupuje od Jana, Piotra, Wojciecha i Łukasza Rydzyńskich 6 grz. czynszu z Jarogniewic z zastrz. pr. odkupu za 84 grz. (PG 16, 647v).

1541 Jan komendarz [dzierżawca dochodów kościoła], wikariusz i altarysta w R. (M Rydzyna I 40, 8).

1557 Szymon z Grodziska prezentowany na pleb. → wyżej; 1558 Szymon pleb. w R. protestuje przeciwko decyzji bpa pozn. o przeniesieniu → Nowej Wsi z par. Dąbcze (której pleb. Szymon jest żonatym innowiercą17Najpewniej informacja ta dotyczy naszego Szymona, nazwanego pleb. w Dąbczu ze względu na pierwotną przynależność R. do par. Dąbcze) do par. → Pawłowice, powołując się na fakt, że wieś ta płaci meszne i świętopietrze do par. w R. (AE X 237v-239v; → Kłoda); 1564 tegoż jako winnego herezji bp pozn. pozbawia godności kapłańskiej; Szymon głosi heretyckie kazania, odprawia mszę po pol., udziela sakramentów pod dwiema postaciami, chrzci dzieci w domach, a sam pojął żonę (AE XI 135-136a); 1566 tenże pleb. w R. pozywa Łukasza Rydzyńskiego o dzies. z Kłody i o zagarnięcie łąki i roli Zbytki oraz łąki w Kłodzie, które nal. do pleb. (KoścZ 59, 227).

1564 wsie Kłoda, Moraczewo, Pomykowo, Dąbcze, Tworzanice, Nowa Wieś w par. R. płacą dzies. bpowi pozn. do Krobi (IBP 308); 1581 do par. R. nal. wsie Pomykowo, Moraczewo, Dąbcze, Nowa Wieś, Kłoda, Tworzanice, Tworzanki, Tarnowa, Przybina, Mirkowice (ŹD 83).

1598 oblata w księgach konsystorza niedatowanego testamentu zm. Abrahama Mierzewskiego dziekana szamotulskiego i pleb. w R.; wspomn. duchowni w R.: Marcin z Kościana kaznodzieja w R., Hieronim z Gostynia kaznodzieja w Kłodzie i Łukasz Aviopontanus [z Ptaszkowa?] kaznodzieja w Dąbczu (ACC 132, 128v-130).

6. Studenci z R. w Krakowie: 1428 Szymon syn Wawrzyńca, 1473 Jan syn Michała Bylęty, 1507 Jan syn Pawła, 1520 Stanisław syn Jana (AS 1 s. 68, 211; AS 2 s. 110, 205; → Rydzyna – dobra, p. 6, pod 1512).

1494 Maciej kapłan z R., altarysta w Kąkolewie (ACC 71, 37).

1510 Łukasz z R. wikariusz prowincji pol. franciszkanów obserwantów [wybrany ok. 1502-04 (MPH 5, 288)] i papieski komisarz roku jubileuszowego na Polskę (AC 2 nr 768).

1509 Maciej z R. pleb. w Witosławiu (ACC 86, 85v).

1512 Jan syn Jana z R. zakonnik w klasztorze kan. regularnych w Trzemesznie (MPH 5, 982).

1507 pożar miasta p. → 3; 1551 wzm. o pożarze sprzed wielu lat → p. 4.

1521 pozew przeciwko Winc. Moraczewskiemu szlachcicowi nie posiadającemu własności ziemskiej zawieszono na drzwiach kościoła w R. (KoścG 8, 36-37v).

7. Warschauer 212-215; SzPozn. 354-356; Preibisz; L. Preibisz, Rydzyński kościół św. Stanisława, Rydzyna 1991; E. Kręglewska-Foksowicz, Rydzyna. Urbanistyka i zabytki, Poznań 1969.

8. Na tzw. Zwierzyńcu, ok. 1 km na NE od pałacu w R., grodzisko wklęsłe z połowy X – połowy XI w. (potwierdzona dendrochronologicznie data 948) z dobrze zachowanymi wałami, na nim odnaleziono ślady studni, domostw, palenisk i jam gospodarczych; domniemane grodzisko stożkowate w parku, ok. 400 m na NE od pałacu, zweryfikowano jako formę naturalną (Hensel 5, 464-467; Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 5, 2000, s. 73-84); zamek → Rydzyna – dobra, przyp. 1.

Obecny kościół Ś. Stanisława pochodzi z 1746-51 (odbudowa po pożarze z 1707); w kościele kamienna płyta nagrobna z XV w. Jana z Czerniny i R. zmarłego w 1423 (KZSz V 12, 73-76; P. Mrozowski, Polskie nagrobki gotyckie, Warszawa 1994, s. 225, il. 107).

Pieczęć miejska z XV w. zachowana przy dok. z 1788 przedstawia wieżę, a na niej czwórdzielną tarczę: w jej polach 1 i 4 przekrzyżowana strzała [herb Lis], w polach 2 i 3 po 6 lilii [herb Wierzbno] (M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, s. 422).

1 Utrwalona w tradycji data lokacji w 1422 jest z pewnością błędna. W dotychczasowej literaturze lokację R. kładziono na lata 1400-22 (E. Kręglewska-Foksowicz, Rydzyna. Urbanistyka i zabytki, Poznań 1969, s. 14 n.) lub ok. 1400 (A. Wędzki, w: Ziemia leszczyńska, Poznań 1966, s. 53 n., tenże, Ze studiów nad procesami osadniczymi ziem Polski Zachodniej. Wybrane zagadnienia, Wrocław 1987, s. 97 n.). Propozycje te można uściślić. Lokacji R. nie należy zbytnio cofać w czasie, ponieważ nie ma żadnych wzmianek o R. sprzed 1399. Pierwszy znany dziedzic Jan (→ Rydzyna – dobra, p. 3) przed 1399 pisał się wyłącznie z Czerniny (na Śląsku). Być może R. była miastem założonym przezeń na surowym korzeniu, na gruntach sąsiedniej wsi → Dąbcze. Wydaje się, że lokacja miasta musiała stać w związku z nabyciem Dąbcza przez Jana Czernińskiego (co można datować dokładnie na 1394, → Dąbcze) oraz z fundacją kościoła w R., która miała miejsce jeszcze przed 1399 (→ p. 5). Lokację R. kłaść można zatem najpewniej na ok. 1395.

2 Przedmieście to utożsamia się w literaturze z przedlokacyjną wsią R. (E. Kręglewska-Foksowicz, op. cit., s. 11). Nie ma jednak na to dowodów źródłowych; można zatem równie dobrze przyjmować stopniowe wyrastanie przedmieścia dopiero po lokacji miasta.

3 Zapewne można go identyfikować z Janem Stokłosinem występującym 1420 (WR 3 nr 799) lub Andrzejem (Andrzychem) Stokłosą występującym 1420-21 (WR 3 nr 811, 862) – przy których nie podano jednak miejsca pochodzenia.

4 Z Hanuszem tym toczył jednocześnie proces Stefan dziedzic z R. → Rydzyna – dobra, p. 3.

5 Najstarsza księga wójtowsko-ławnicza (M Rydzyna I 40) zaczyna się wpisami z 1508. Zachowana jest jednak z lukami (np. zupełnie brak wpisów z lat 1530-40). Wpisy są w niej początkowo rzadkie (raz na kilka lat), dopiero od połowy XVI w. stają się częstsze. Księgę prowadzono początkowo po łac., która jest zresztą bardzo słaba (wiele zapisek jest nawet trudnych do dokładnego zrozumienia); od połowy XVI w. zaczynają się też wpisy po pol. i język ten zaczyna z czasem dominować. Kolejna księga z lat 1566-94 (M Rydzyna I 41) prowadzona była już całkowicie w języku pol.

6 Zapiski pochodzą z wykazu wierzytelności nie dającej się zidentyfikować instytucji lub osoby na Śląsku.

7 Zapiski z księgi miejskiej przeważnie wyliczają tylko 2 lub 3 ławników, bo już obecność burmistrza i 2 rajców wystarczała do prawomocnego działania ławy. Tam, gdzie jest ich więcej, chodzić może niekiedy także o inne osoby.

8 W innej zapisce dot. tej samej sprawy wśród ławników nie ma już Kota (będącego stroną zawieranej transakcji), a Stanisław krawiec i Twarożek nazwani są opiekunami (tegoż Winc. Kota?).

9 Pleban w R. występuje już od 1405; widocznie pleban w Dąbczu rezydował już wcześniej w R., a dok. bpa sankcjonował tylko istniejący już stan faktyczny. Błędna jest informacja SzPozn. 355, jakoby kościół par. w R. powstał już w XIII w.

10 Wojc. Jastrzębiec został biskupem w 1399.

11 Dalsza podległość parafialna Dąbcza nie jest jasna. W 1505 Piotr i Mik. Rydzyńscy [jako kolatorzy] toczyli proces z Marcinem Brzestem pleb. w Czerwonym Kościele, któremu oficjał nakazał odprawiać mszę w Dąbczu w święta Pańskie, maryjne, apostołów i patronów kościoła, a w każdą Niedzielę Palmową udzielać wiernym komunii (ACC 82, 133v).

12 To on był fundatorem kościoła w R., co stwierdza napis na jego nagrobku w tej świątyni: „fundator huius ecclesie”. Tradycja rodzinna Rydzyńskich przypisywała mu także fundację wielu innych kościołów w okolicy (→ Rydzyna – dobra, p. 3: pod 1583).

13 W miejscu tym od XV w. istnieje wieś → Tarnowa Łąka.

14 Osobliwa tytulatura wynikła być może z wątpliwości związanych z przenosinami par. z Dąbcza do R. – jasne było w każdym razie, że kolatorem kościoła pozostawał Jan Rydzyński.

15 Wezwania te powtarzają się w fundacjach Jana Rydzyńskiego (zm. 1423): wezw. Ś. Stanisława nosił kościół w R., a wezw. Znalezienia Krzyża altaria w kat. pozn. Sugeruje to, że zapewne także altaria w R. pochodziła z fundacji Jana. Kolatorami byli potem jego potomkowie.

16 Andrzej był bratem stryj. Anny, ż. Piotra Rydzyńskiego (→ Krzycko).

17 Najpewniej informacja ta dotyczy naszego Szymona, nazwanego pleb. w Dąbczu ze względu na pierwotną przynależność R. do par. Dąbcze.