LELÓW - powiat sądowy.

A. Początki powiatu. Osobny powiat sąd. z ośrodkami w L. i Żarnowcu w północno-zachodniej cz. woj. krak. powstał z początkiem 1392 r. z połączenia kilku jednostek sądowych, tj. fragmentu dotychczasowego pow. ksiąs. [→ Książ Wielki - powiat] i dystryktów sąd. olsztyńskiego i krzepickiego [Krzepice → ziemia], wchodzących w skład posiadłości lennych Władysława Opol. w l. 1370-1391. W l. 1392-1407 funkcjonował jednolity pow. lelowsko-żarnowiecki. Sąd ziemski krak. odbywał przemiennie posiedzenia zarówno w L. jak i w Żarnowcu. W l. 1407-1411 zanikły sesje sądowe w Żarnowcu i odtąd roki odprawiano tylko w L1Jeszcze w 1408 r. Stogniew z Czapli ma sprawę o 100 grz. przed komornikiem sądu ziemskiego krak. w Żarnowcu (GK 1a k. 73r). Do 2 III 1464 r. obrady sądu ziemskiego krak. w L. przebiegały bez większych zakłóceń, nie licząc demonstracji zbrojnej grupy szlachty z okolic L., która wydobyła miecze i kordy przed sądem 11 VII 1443 i zajścia z 29 IV 1462, kiedy to grupa szlachty wydobyła przed sądem miecze, 26 IV 1464 miała jednak miejsce napaść ponad 100 mężów z wydobytymi mieczami i kordami na sąd zasiadający w L. a następnie z końcem maja 1465 r. doszło do rozbicia przez 200-osobową grupę szlachty z obnażonymi mieczami obrad sądu ziemskiego krak. w L., co w konsekwencji spowodowało głębokie zmiany w działalności tegoż sądu. Na mocy postanowień zjazdu w Nowym Mieście Korczynie, zapewne w 1465 r., przeniesiono sądy z wszystkich ówczesnych powiatów ziemi krakowskiej do Krakowa. Sesje sądowe dla połączonych powiatów: krak., prosz., ksiąs., lel., czch. i biec. odbyły się w Krakowie w dniach 3 i 5 III 1466. Zmiany te okazały się zbyt radykalne i nie stwarzały gwarancji, że sąd będzie funkcjonował prawidłowo, nic więc dziwnego, że już wkrótce na wiecu w maju tego roku, ustanowiono połączenie dwóch dotąd odrębnych powiatów ksiąs. i lel. Na miejsce odprawiania roków dla tego nowego powiatu wyznaczono Żarnowiec, w którym już 9 VI odbyło się pierwsze posiedzenie. I ten powiat ze względu na znaczną wielkość i skupienie zbyt wielu wsi i majątków szlacheckich okazał się zbyt uciążliwy dla szlachty, dlatego też przetrwał w nowym kształcie tylko do początków 1469 r. Wtedy to właśnie przywrócono roki w L., a co za tym idzie powiat sądowy lel.2J. Kurtyka, Książ Wielki - powiat, SHGK cz. 3, z. 2, s. 313, przyjmuje, że powiat żarnowiecki rozdzielono na powiaty ksiąs. i lel. dopiero w 1476/7, choć przecież 9 III 1469 restytuowano roki w Lelowie i odtąd odbywano systematycznie posiedzenia w Lelowie oraz prowadzono skrupulatnie księgi lel. Nie uwzględnił ponadto wielu zapisek sądowych świadczących, że pow. lel. funkcjonował już przed 1476, chociażby z posiedzenia sądu w Żarnowcu 27 II 1475, kiedy to Jan z Mękarzowa odstępując od swego pow. lel. zobowiązał się zapłacić 40 grz. Boguszowi ze Skotnik, i kiedy Szczepan z Irządz chorąży przem. odstępując od swego pow. lel. zobowiązuje się zapłacić Pawłowi Kościejowi z Sędziszowa 100 grz. (ZK 260 s. 374, 392-3). Trzeba zatem pozostać przy dotychczasowych ustaleniach, że w l. 1469-1476 w Żarnowcu odbywały się roki dla dawnego pow. ksiąs., a w Lelowie dla funkcjonującego pow. lel, pozostawiono natomiast roki w Żarnowcu, dla dawnego pow. ksiąs. → Książ powiat. Od 9 III 1469 sprawy szlachty z pow. lel. rozstrzygał już systematycznie i nieprzerwanie sąd ziemski krak. na rokach w L. (Laberschek, Rola → Lelów Stary p. 7 s. 56-58; Kutrzeba, Sądy → p. G s. 292-301; tenże, Katalog → p. G, t. 3, s. 7-8, 14).

B. Miejsce i terminy roków ziemskich: 1392 2 V - L.; 1393 1 V - L; 1394 24 I, 12 II, 19 III, 30 IV, 29 X, 13 XI, 10 XII - L; 1 VI, 15 VI, 10 VIII, 12 X - Żarnowiec; 1395 4 I, 25 I, 8 III, 22 III, 5 IV, 26 IV, 10 V - Żarnowiec; 1399 17 VII - L.; 1406 20 V, 10 VI, 1 VII, 15 VII, 29 VII, 26 VIII, 9 IX, 22 IX - L.; 16 VI, 13 X, 27 X, 8 XII, 21-22 XII - Żarnowiec; 1407 12 I, 26 I, 23 II, 9 III, 23 III, 13 IV, 27 IV, 1 VI - Żarnowiec; od 15 I 1411 do 2 V 1465 nieprzerwanie w L32 IV 1424 r. wyjątkowo odbyło się posiedzenie sądu ziem. we dworze król. w Żarnowcu (ZK 7 s. 368; Perzanowski, Dokument → p. G. s. 18).; 1466 3 III, 5 III w Krakowie dla połączonych powiatów: krak., prosz, ksiąs., lel., czch. i biec; od 9 VI w Żarnowcu dla połączonych pow. ksiąs. i lel.; 1469 9 III w L. dla przywróconego pow. lel. (ZK 1c s. 70-73, 371-392; SP 8 s. 365-376; DSZ 80, 153, 176; ZK 311 s. 26-8, 30, 32-42, 46, 48, 51-2, 54-6, 58-9, 62-3, 65-6, 68; 312 s. 1-512; 7 s. 368; 313 s. 1-390; 314 s. 1-336; 315 s. 1-102, 105-123, 135-9, 151-5, 165-174, 191-2, 210 -212, 222-4, 239-44, 252-8, 269-72, 273-402; 260 s. 112-262; 16 s. 319-366; 17 s. 356-404; 316 s. 1-370; 317 s. 1-488; 319 s. 1-434).

Terminy dzienne roków sądowych woj. krak. w tym roków powiatu lel. w L. i Żarnowcu zestawiają na podstawie zachowanych ksiąg ZK: Ulanowski w SP 8 s. 25, 36 (za r. 1394), i M. Bobrzyński, Inwentarz aktów dawnego sądu ziemskiego krakowskiego z 1 I 1881, rps w AP w Kr., jak też Kutrzeba, Sądy → p. G, s. 301-11; Perzanowski, Dokument → p. G s. 17-24, 27-8.

C. Przykłady działalności sądu ziem. krak. w L. 1399 17 VII sąd ziemski krak. na posiedzeniu w L. wydaje dok. → Bzów p. 3 (DSZ 80); 1400 na wiecu Wawrzyniec wójt sądowy z Kromołowa i dzieci Błażeja z Białej puszczają wolno Paszka ze Słupowa ze sprawy, którą sąd ziemski rozpatrywał na rokach w L. (SP 8, 10627); na rokach w Krakowie Jaszek z Mietniowa procesuje się z Andrzejem włodarzem z Siedliszowic o niesłuszne oskarżenie o niestawiennictwo w L. (SP 8 uw. 328/47); 1401 na rokach w Krakowie Jaszek z Bzowa skazany na karę podwójną 6 sk. na rzecz Prandoty z Przyłęku i Pietrasza z Boleścic komorników lel. i tyleż na rzecz sądu za złorzeczenia przed sądem w L. (SP 2, 791); 1402 na wiecu generalnym Andrzej z Siedliszowic przeciwko Jaszkowi z Solcy o 5 grz. szkody za pozwanie przed sąd [ziemski krak.] w L. (ZK 3 s. 393/32); na wiecu generalnym sprawa między Żyrą z Mękarzowa a Wojtkiem z Potoku o dziedzinę Trzebniów odesłana na roki w L. (ZK 3a s. 599); 1403 na rokach w Krakowie w sprawie między Klimaszem sołtysem z Rokitna a Sędziszem z Przełubska o 2 grz. odwołanie się do ksiąg lel. Sędzisz zeznaje że w L. został dokonany wpis w sprawie tych 2 grz. (ZK 3b s. 154); Piotr Pętla kmieć ze Zwonowic występuje przeciwko Piechnie ż. Wincentego z Pękowic o 8 korcy żyta i karę XV uzyskane przez jego syna Jaszka w L. (ZK 3b s. 237/40); 1416 Mikołaj sołtys z Sokolnik mieszcz. z L. w sprawie ze [swym zięciem] Mik. Turem z Sokolnik okazuje przed sądem ziem. krak. zasiadającym w L. dok. [pr. niem.], na mocy którego nie jest zobowiązany do stawania przed sądem ziem. (ZK 312 s. 104); Mikołaj poseł pana Krystyna [z Koziegłów] i Mirowa kaszt. sądec. skazany na karę 6 sk. za to, że nie chciał zdjąć kaptura przed sądem w L. (ZK 312 s. 116); 1418 sąd. ziem. krak. podczas sesji w L. wystawia dok. (DSZ 153); 1423 → Lelów m. p. 6d (ZK 312 s. 228); na rokach w L. Mikołaj z Bieganowa komornik lel. sędziego Pawła [z Bogumiłowic] i Tomasz komornik podsędka Jakuba [z Boturzyna] wyrokują w sprawie między Tomaszem z Olbrachcic a Mściwojem z Wierzchowiska na korzyść Tomasza (ZK 312 s. 234); sprawa między Mikołajem z Turzyna a Dobiesławem z Turzyna o 2 rany otwarte i o kuszę odesłana z sądu grodzkiego krak. przed sąd ziem. krak. w L. (GK 2 s. 202); 1425 w sporze między Stanisławem z Krakowa a Michałem z Krakowa toczonym przed sądem grodzkim krak. Stanisław ma przedłożyć dok. większej sprawy, którą ma przed komornikiem sądu ziem. krak. w L. o 50 grz. z Piotrem Grzymaszem (GK 2s. 349); 1430 odesłanie do L. do pr. ziem. (GK 4 s. 152); 1432 sąd. krak. podczas sesji w L. wystawia dok. (DSZ 176); 1433 przed sądem grodzkim krak. Piotr ze Stadnik zapisuje ż. Jadwidze 800 grz. posagu i wiana na cz. dziedziny w Podlesiu i innych dobrach. Po powrocie z wyprawy wojennej zobowiązuje się wpisać ten zapis do ksiąg ziem. lel. (GK 4 s. 944); 1434 → Lelów m. p. 4b (ZK 312 s. 494); 1437 przed sądem ziem. krak. w L. Piotr prep. mstowski oddala sądownie roszczenia Mikołaja wójta mstowskiego do góry rudnej w Mstowie. Wójt wniósł pozew przeciw prepozytowi przed sąd wiecowy, ale ten odesłał sprawę do powiatu bliższego, tj. lel. (ZK 312 s. 42); 1438 sąd w L. skazuje Marcina Szyszkę z Lubachów na karę XV komornikom i pisarzom za niezapłacenie 2 pamiętnego (ZK 313 s. 112); 1442 sąd ziem. krak. w L. skazuje Piotra z Sadowia na karę XV Piotrowi z Różnicy i tyleż sądowi, za to że pozwał go do sądu grodz. krak. (ZK 313 s. 204); 1443 sąd ziem. krak. w L. skazuje Goworka z Przyłęku na karę XV Mikołajowi z Sasinowej Woli komornikowi podsędka za posądzenie go o stronniczość w trakcie rozprawy i dodatkowo na karę 6 sk. za odwołanie się do laski sędziego (ZK 313 s. 219); Goworek z Brzostka i Przyłęku skazany przez sąd ziem. krak. w L. na karę 6 sk. Wojciechowi z Piasku komornikowi sędziego i 6 sk. sądowi za to, że oskarżył Wojciecha o nie uwzględnienie odwołania do laski sędziego i o wydanie niesprawiedliwego wyroku (ZK 313 s. 229); 11 VII wymienione imiennie osoby za zakłócenie obrad sądu ziem. krak. w L. zostały skazane przez ten sąd na karę król. LXX i XV sądowi, i tak z jednej strony, za wydobycie kordów: Jan s. Mikołaja i Abraham z Wilkowa, za wydobycie mieczy: Piotr z Sadowia, Piotr s. Wojszyka z Bzowa, Jan z Białej, Piotr s. Myślimira ze Starzyn, Szczepan z Kurozwęk, Mikołaj z Wilkowa, Męcina z Przyłęku, z drugiej strony, za wydobycie mieczy: Piotr z Różnicy, Mikołaj z Kwiliny, Świętopełk z Siedliszowic, Andrzej i Mściwój z Wierzchowiska oraz Stanisław z Ilkowic, za wymachiwanie kordem i skakanie przez okno nad stołem, przy którym siedzieli sędziowie, Prandota z Przyłęku, za wymachiwanie mieczem i skakanie przez okno nad stołem, przy którym siedzieli sędziowie, Świętopełk z Zawady, za wydobycie mieczy i kordów także pomocnicy ww. szlachty (ZK 313 s. 240-2; B. Śliwiński, Lisowie krzelowscy w XIV-XV w. i ich antenaci, Gdańsk 1993, s. 58, 64, 69, 73-4); 1444 sąd grodzki krak. odsyła Jana z Małus do jego pow. w L. w sprawie z Mikołajem niegdyś wójtem z Mstowa o przegnanie ze stodoły jego robotników na szkodę 10 grz. (GK 8 s. 1041); tenże sąd odsyła Wojciecha z Małus do jego pow. [lel.] przed sąd ziem. w sprawie o zabranie Mikołajowi niegdyś wójtowi z Mstowa siana z łąki na szkodę 4 grz. (GK 8 s. 1041); 1447 Zygmunt z Błędowa skazany przez sąd ziem. krak. w L. na karę XV komornikom i pisarzowi za nie zapłacenie pamiętnego z racji poręki za kmieci z Szypowic (ZK 313 s. 371); 1449 przed sądem ziem. krak. w Książu Iwo z Obichowa w sprawie z Wierzchosławem Długoszem z Brzostków wyłącza swoich poddanych z Jasieńca z pow. [ksiąs.] i odsyła do bliższego pow. lel. (ZK 257 s. 366); 1450 → Lelów m. p. 4c (ZK 314 s. 24-5, 27); 1456 Jan z Rakoszyna i Tomasz Lipowski mają zapłacić Mik. Suchowskiemu pleb. w Nakle po 5 grz. mniej 1 wiard. za dzies. w Tęgoborzu pod karą XV stronie i XV sądowi. Jeśli nie zapłacą Mikołaj może ich pozwać na roki w Książu lub L. (ZK 258 s. 97-8); 1457 Przecław z Dmoszyc star. spiski dzierżawca zamku Ogrodzeniec, odstępując od pow. lel., zobowiązuje się przed sądem ziem. w Krakowie zapłacić 100 grz. Janowi Burzyńskiemu z Janiny pod rygorem wwiązania go do Parkoszowic w pow. lel. (ZK 15 s. 280-1); Jan Kwaśniowski przed sądem grodz. krak. zapisuje posag i wiano ż. Katarzynie c. Schoffa na połowie Kwaśniowa i Ryczowa. Zapis ten ma być przeniesiony do ksiąg ziemskich w pow. lel. (GK 13 s. 690); 1459 sprawa między małżonkami Włodzisławem i Katarzyną z Małus a Mikołajem z Małus niegdyś wójtem mstowskim o okulawienie konia i wyzwiska odesłana z sądu grodz. w Krakowie przed sąd ziem. w L. (GK 14 s. 121); Pakosz ze Słupi skazany przez sąd wiecowy na karę XV Stanisławowi z Bystrzanowic i XV sądowi ziem. krak. na najbliższych rokach w L. (ZK 146 s. 620); Mikołaj niegdyś wójt z Mstowa oddala sądownie roszczenia tejże Katarzyny ż. Włodka z Małus o karę XV z racji wywołania z sądu ziem. krak. w L. przed sąd. król. Sąd orzekł, że Mikołaj nie musi jej zapłacić tej kary (ZK 314 s. 109); 1462 29 IV Dobiesław z Żarek i Stanisław z Bystrzanowic skazani na karę król. XIV za wydobycie mieczy przed sądem ziem. krak. w L., przy czym Dobiesław uderzył mieczem sługę Piotra Potockiego, a Stanisław zuchwale uniósł laskę, chcąc uderzyć tegoż Piotra. Z tego powodu przed sądem wydobyto do 100 mieczy (ZK 315 s. 4); 1464 26 IV sąd ziem. krak. w L. zawiesza obrady z powodu rozbicia sądu przez ponad 100 osób, które wydobyły miecze i kordy oraz wyciągnęły laski. Zainicjował to zajście Prandota z Przyłęku z dwoma ss. Jakubem i Janem. Komornicy zasądzili ich na karę XIV (ZK 315 s. 48); 1465 30 V roki lelowskie nie zostały dokończone z powodu rozbicia sądu przez 200 mężów z obnażonymi mieczami (ZK 315 s. 102); 1466 3 III uchwałą wiecu generalnego w Nowym Mieście Korczynie wszystkie powiaty ziemi kark.: prosz., ksiąs., lel., czch., i biec. złączono w jeden pow. krak. a roki przeniesiono do Krakowa (ZK 16 s. 319; 17 s. 356; SP 2 s. 711); 1466 9 VI uchwałą panów na wiecu w Krakowie 2 powiaty ksiąski i lel. połączono w jeden pow. żarnowiecki, a roki będą odbywać się w Żarnowcu (ZK 315 s. 273); 1469 9 III decyzją panów przywrócono roki w L. i z pow. żarnowieckiego wyłączono pow. lel. (ZK 314 s. 235; 315 s. 105); 1498 Więcesław z Zawady i Obichowa oddala pretensje Jana z → Kuczkowa o bezprawne wywołanie go z pow. lel. przed sąd grodzki krak.; Stan. Koścień sołtys z Wolicy Kuczkowskiej oddala sądownie pretensje Jana Cielca z → Kuczkowa o bezprawne wywołanie go z pow. lel. przed sąd grodzki krak. (ZK 316 s. 197, 204); 1500, 1517 → Kuczków p. 3; 1523 → Kamyk pow. lel. p. 3 (GK 37 s. 15-6).

D. Księgi sądowe. Z początkowego okresu funkcjonowania powiatu lelowskiego zachowały się składki z terminami roków lel. z 2 V 1392 i 1 V 1393 (ZK 1c s. 70-73, składki z terminami roków lel. z 1394 r. (SP 8 s. 365-376, składki z terminami roków lel. z 1406 r. (→ p. B). Z lat 1395-1405, 1407-10 nie zachowały się księgi z wpisami terminów roków lel., nie ulega jednak wątpliwości że były one prowadzone, o czym świadczą wiadomości źródłowe o funkcjonowaniu sądu w L. i odwoływaniu się przez strony do ksiąg lel. w latach 1399-1403, zestawione w punkcie C. Do początków XVI wieku zachowały się nieomal w komplecie księgi lel., a mianowicie z lat: 1411-35 (ZK 312 s. 1-512), 1435-48 (ZK 313 s. 1-390), 1449-60, 1464-65, 1469-78 (ZK 314 s. 1-336); 1462-65, 1469-76 (ZK 315 s. 1-102, 105-23, 135-9, 151-5, 165-174, 191-2, 210-212, 222-4, 239-44, 252-8, 269-72); 1479-1513 (ZK 316 S. 1-370); 1514-1530 (ZK 317 s. 1-488), 1479-1536 (ZK 319 s. 1-368), jak też księgi żarnowieckie z lat 1466-1469, obejmujące powiaty ksiąs. i lel. (ZK 315 s. 273-402; 260 s. 112-262); Kutrzeba, Katalog → p. G s. 147 -8).

E. Obszar i granica powiatu. Problemem granicy pow. lel. zajmowało się już kilku badaczy, jednak zwrócili oni szczególną uwagę na te fragmenty granicy, które pokrywały się z granicą ziemi krakowskiej. Jej bieg ustalił Arnold, Terytoria → p. G s. 347-350, 354-7. Pewne odcinki tej granicy zostały też opisał też R. Rosin, Ziemia Wieluńska w XII -XVI w. Studia z dziejów osadnictwa, Łódź 1961, s. 119, a także S. M. Zajączkowski, O kształtowaniu się granic ziem łęczyckiej i sieradzkiej do XVI w., Slavia Antiqua 1971, XVIII s. 155-6.

Odtworzeniem całego obszaru i granic średn. pow. lel. zajął się J. Laberschek w pracach: Rozwój osadnictwa → p. G i Rola → p. G s. 58-60. Autor wykorzystał najstarsze zachowane zapiski sądowe lel. z lat 1392 i 1394, rejestrujące osady należące do wspomnianego powiatu. Ustalony w ten sposób obszar powiatu okazał się zdumiewająco zgodny z terytorium dekanatu lel., zrekonstruowanego na podstawie rachunków świętopietrza z lat 1373-1374. Jedynie przy wsi parafialnej Chechło na niewielkim odcinku rozchodziły się granice powiatu i dekanatu. Wg najstarszych zapisek sądowych lel. wieś ta należała do pow. lel., natomiast wg rachunków świętopietrza do dek. nowogórskiego [Nowa Góra] Ta drobna niezgodność nie zmienia jednak w najmniejszym stopniu opinii o jednolitości obu granic. Należy tu wyrazić pogląd, że w trakcie tworzenia granic pow. lel. wzorowano się na istniejącej już granicy kościelnej jednostki kościelnej, czyli dekanatu (ZK 1c s. 73; 312 s. 25, 27, 28, 31, 35, 37, 38, 40, 43 itd.; SP 8, 5564, 5576, 5600-5601, 5618). W XV wieku w związku z przyłączeniem do pow. lel. szeregu parafii należących dotąd do dekanatu jędrzejowskiego i pow. ksiąs., a mianowicie parafii: Dzierzgów, Moskorzew, Kossów, Nagłowice, Ślęcin, Rakoszyn, Chlewice, Słupia i Obiechów, granica pow. przesunęła się znacznie na wschód aż do linii rzeki Białej Nidy i jej dopływu Bryniczki, natomiast na południu na przełomie XV, XVI w. odpadły od powiatu wsie: Chechło, Grabowa, Kwaśniów i wiele innych wsi w par. Chechło na północ od rzeki Białej Przemszy oraz wsie w parafii Gołaczowy: Braciejówka, Chrząstowice, Kolbark, Troksa głównie nad Białą Przemszą (Laberschek, Rozwój osadnictwa → p. G; Sikora, Chechło, Chlewiska, Dzierszków, Grabowa, SHGK cz. 1 s. 323-9, 341-3, 658-9; cz. 2 s. 31-7); Historycy opracowali już kilka ujęć kartograficznych pow. lel. Najstarsze autorstwa S. Arnolda, odtwarzające granice od XII do XVI w., zamieszczone w książce Z dziejów średniowiecza..., po s. 352, jest niestety mocno schematyczne i niedokładne. Kolejne obrazujące stan z XVI w. to mapa pow. lel. autorstwa H. Samsonowicza w jego książce Rzemiosło wiejskie w Polsce XIV- XVI w., W. 1954 oraz mapa dóbr królewskich woj. krak. załączona do lustracji woj. krak. z 1564 r. w opracowaniu J. Małeckiego, W. 1962-4.

Dla wieku XVII istnieją wartościowe mapy E. Trzyny. Pierwsza w skali 1 : 200 000 uwzględnia całą sieć osadniczą woj. krak. i stanowi załącznik do RP. z 1680 r., Wr. 1959. Druga przedstawia rozmieszczenie dóbr koronnych woj. krak. w latach 1660-70. Została dołączona do pracy pt. „Położenie ludności wiejskiej woj. krak. w XVII w.” Wr. 1963.

Bezwzględnie najbardziej przydatną mapą w badaniach osadniczych jest Mapa woj. krak. w dobie sejmu czteroletniego 1788-92, sporządzona przez K. Buczka i zaspół, stanowiąca wzór szczegółowej mapy historycznej.

Szczegółową mapę średniowiecznego pow. lel. w skali 1 : 126 000, uwzględniającą stan osadnictwa z XIV i XV w. sporządził J. Laberschek, jako załącznik do pracy o rozwoju osadnictwa w pow. lel. w średn. Mapa ta, jak dotąd, nie jest wydana.

Miejscowości przygraniczne odnotowane w źródłach jako należące do powiatu lel. Dla każdej miejscowości podano tylko jedną, najwcześniejszą wiadomość źródłową o przynależności powiatowej: 1406 Przystań (BCzart. rps 3345 k. 24); 1437 Ogrodzieniec4W zapiskach sądowych z XV w. i Metryce Koronnej w l. 1457, 1507 i 1524 (ZK 15 s. 280-1; MS 4, 8355, 13979 - Ogrodzieniec odnotowywany jest skrupulatnie w pow. lel., a w rejestrze poborowym z 1530 r. w pow. krak. (RP k. 5), Koczurów, Ciszówka (ZK 152 s. 96-7); Tarnowa w par. Przybynów (ZK 50 s. 19); 1439 Jaworznik (GK 6 s. 309); 1443 Choroń (GK 8 s. 123-5); 1444 Małusy (GK 8 s. 1041); Wyczerpy (Mp. 4, 1463); 1457 Kwaśniów, Ryczów (GK 13 s. 690)5Wsie te w XV w. należały do pow. lel., ale w wyniku zmian granic powiatu na przełomie XV i XVI w. przeszły wraz z innymi wsiami w par. Chechło do pow. krak. o czym świadczą RP z 1530 i 1580 (RP k. 5; ŹD s. 31); 1458 Babie i Knieja w par. Dąbrowa Zielona, Wiercica, Podlesie, Kuczków, Wola Kuczkowska, Kluczyce, Psary, Wola Sasinowa, Bieganów, Dzierszków, Lubachowy6W 1491 r. Lubachowy wymienione w pow. ksiąs. (GK 23 s. 722) Radków, Chycza, Jaroniowice, Słupia, Raszków, Leśniów, Wysoka, Przybynów, Zaborze (GK 14 s. 62-3)7Wieś Babie w okresie późniejszym należała do woj. sier. → Knieja p. 2 r. 1510, 1557; p. 3 r. 1456; przyp. 5; 1459 Wierzchowiska w par. Częstochowa (GK 15 s. 185); 1461 Siadcza (GK 15 s. 331, 371); 1462 Przyrów, Zarębice, Sygątka (GK 16 s. 470-1); Wywła i Sprowa (AGZ 12, 3055); Otola (ZK 152 s. 22-3); 1466 Łęki, [Łęka w par. Sławków] położone nad rz. Przemszą w pow. lel. (ZK 315 s. 280)8Wieś Łęka w 1530 i 1581 r. należała do pow. krak. (RP k. 4; ŹD s. 34); 1469 wieś Krzepice (ZK 260 s. 256-7); 1470 Biskupice w par. Przybynów (GK 19 s. 251); 1475 Rędziny, Rząsawy, Obiechów, Węgrzynów, Jasieniec (GK 20 s. 125); 1476 Wolica Kuczkowska (GK 20 s. 416); 1484 Braciejówka, Troksa, Chrząstowice, Kolbark (GK 21 s. 1048)9W 1487 powtórnie wymienione w pow. lel. (KUJ 3, 280); W RP z 1530 tylko jedna z nich Braciejówka wymieniona w pow. krak., pozostałe w kluczu dóbr kl. zwierz. (RP k. 9, 37); w rejestrze z 1581 wszystkie w pow. krak. (ŹD s. 71); 1489 Chlewice (GK 23 s. 173)10Występowanie Chlewic zarówno w księgach ksiąskich jak i lel. w XV w. dowodzi, że przynależność powiatowa tej miejscowości była płynna → Chlewice. W latach 1458, 1477 i 1522 została wymieniona w pow. ksiąs. (ZK 15 s. 284; 26 s. 501; GK 20 s. 570), a w l. 1489, 1508, 1530 i 1581 w pow. lel. (GK 23 s. 173; RP s. 357; k. 56; ŹD s. 71); 1489 Konopiska, Wręczyca, Truskolasy, Dankowice, Krzepice m., Iwanowice, Opatów, Rębielice, Miedźno, Ostrowy, Kocin, Kamyk, Biała Mała, Biała Wielka, Zawada, Mokrzesz, Wola Mokrzeska, Drochlin, Wąsosze, Czaryż, Nagłowice, Rakoszyn, Ślęcin, Nowa Wieś w par. Rakoszyn, Nowa Wieś w par. Słupia, Sławniów, Kąpiołki, Strzegowa, Złożeniec (RP k. 132r-134v)11W świetle późniejszych źródeł Krasice należały do woj. sier. powiatu radomszczańskiego, Nagłowice, Rakoszyn, Ślęcin i Nowa Wieś w par. Rakoszyn i Nowa Wieś w par. Słupia początkowo należały do pow. ksiąs. → Książ Wielki powiat p. E, ale rejestry poborowe od schyłku XV w. rejestrują je już w pow. lel. (RP z 1530 k. 10; ŹD s. 91); 1492 Rodaki, Rokitno, Niegowonice, Wysoka, Wiesiółka (MS 2, 8, 28); 1525 Wierzbica [pow. Łany] (MS 4, 4612)12W rejestrze poborowym z 1581 r. wieś ta figuruje w pow. ksiąs. (RP z 1530 k. 10; ŹD s. 91). ; 1530 Łany, Dobraków, Kuźnica Wiesiółka, Ciągowice, Kuźnica Krzemienda, Kuźnica Niwki, Niwka, Mrzygłód, Kuźnica Hybak [Osiny], Wrzosowa, Rudniki, Kunin, Jaskrów, Mstów (RP k. 58-62); 1541 Poręba Zdzieszyca [Dzierżna] (MS 4, 20 501)13W rejestrze poborowym z 1581 r. figuruje w pow. ksiąs. (ŹD s. 95).

W XV w. i później Lelów był ośrodkiem powiatu [dystryktu] skarbowego, dla którego mianowano osobnego poborcę podatków. Do jego obowiązków należało ściąganie powszechnego podatku zwanego poradlnym z łanów kmiecych, szosu z miast oraz podatku nadzwyczajnego. W 1441 r. poświadczony jest właśnie taki poborca Bernard (notarius collector exaccionis regalis... de districtibus Mstouiensi et Lelouiensi..., SP 2, 2949). W 1458 r. poświadczone są niektóre parafie należące do tego dystryktu, a mianowicie: Lelów i Staromieście, Irządze, Dzierżków, Moskorzew, Niegowa, Szczekociny, Nakło, Podlesie, Włodowice, Drochlin, Kuczków, Przybynów, Potok Złoty, Kroczyce, Leśniów, Słupia, Rokitno, Dąbrowa Zielona (GK 14 s. 62-3). Dystrykt ten zajmował wówczas tylko część obszaru pow. sąd. lel. Pozostała cz. znajdowała się w dystrykcie skarbowym mstowskim. Około r. 1489 nastąpiło częściowe upodobnienie pow. skarbowego lel. do powiatu sądowego lel. z uwagi na przyłączenie do omawianego pow. skarbowego wsi zamku [tj. starostwa] krzepickiego dotąd należących do pow. skarbowego mstowskiego i poprzez likwidację tegoż pow. skarbowego. Od około r. 1508 teren pow. skarbowego już w pełni pokrywał się z terenem powiatu sądowego, co znalazło odbicie w rejestrach poborowych woj. krak. z tego czasu, uwzględniających ten powiat skarbowy z pełnym wykazem wsi w układzie parafialnym, bez podziału na starostwa i kompleksy dóbr. Identyczny schemat znalazł zastosowanie w rejestrach poborowych z kolejnych lat, jak np. z 1509-16, 1530, 1564 czy 1581 (AGKD ASK I, 1; II, 7 - Rejestry poradlnego woj. krak. z lat 1489-1520 i 1530; ŹD s. 68-82).

F. Urzędnicy powiatowi, Fa. Komornicy lel. sędziego i podsędka krak. 1401-3 Prandota z Przyłęku komornik lel. (SP 2, 791, 860, 975; ZK 3a s. 346; 3 s. 508; Fed. s. 83); 1401-2 Pietrasz Mięso z Boleścic komornik lel. (SP 2, 791, 860; ZK 3as. 346); 1418-25 Mik. Biegański z Bieganowa komornik z L. sędziego (GK 1 s. 8; ZK 312 s. 234, 297; Fed. s. 83); 1420 Mikołaj z Lipia [nie zid.] komornik podsędka (ZK 312 s. 192); 1423 Tomasz Komornik lel. podsędka (ZK 312 s. 234; Fed. s. 83); 1425 Jan z Wilkowa komornik pow. lel. (ZK 312 s. 297; Fed. s. 83); Mikołaj z Lgoty [par. Kłobuck.] komornik pow. lel. (ZK 312 s. 279); → p. C; 1435 poświadczeni bezimiennie komornicy (ZK 312 s. 506); 1437 Jan Kowalowski komornik podsędka (ZK 313 s. 43); 1438 Jan z → Giebła komornik sędziego (ZK 313 s. 111); → p. C; 1443 Mikołaj z Woli Sasinowej komornik podsędka (ZK 313 s. 219; Fed. s. 83); 1443-7 Wojciech z Piasku [pow. lel.] komornik Bartosza sędziego (ZK 313 s. 229, 360, 370); 1447 → p. C; 1506 Mik. Bógdał z Wilkowiska komornik sędziego i Stan. Gabański komornik podsędka (ZK 316 s. 225).

Fb. Pisarze lel. sądu ziem. krak. 1396 Stanisław (KSN 449; Fed. s. 75); 1402 Mikołaj (SP 2, 860; Fed. s. 75); 1414 Florian (ZK 312 s. 48); 1429 Bernard podpisek (vicenotarius) (ZK 312 s. 375); 1438, 1447 → p. C.

Fc. Woźni sądowi obsługujący powiat lel. 1400-3 Jakusz z → Kroczyc (SP 8, 10548; ZK 3b s. 138); 1413-63 Grzegorz z → Kroczyc i → Podlesic14Nie da się wykluczyć, iż są to dwie osoby - ojciec i syn o tym samym imieniu, piszące się z tych samych miejscowości (Laberschek, Dobra ziemskie → p. G s. 110) (ZK 312 s. 30, 63, 332, 399, 402, 447; 313 s. 63, 70, 72, 75, 111, 164, 172, 176-7, 182, 184-5, 214, 237, 247, 257, 263-4, 272, 293, 300, 320-2, 336-7, 342, 347, 361, 377, 390; 147 s. 29; GK 1 s. 195; 2 s. 110, 147, 161, 276, 294, 367, 626; 3 s. 75; 4 s. 326, 823, 922; 8 s. 48, 340, 484; 9 s. 211-2; 11 s. 284-5, 306-7, 413-4; 12 s. 66; 202, 319; 13 s. 87, 96-7, 99, 113, 167, 256, 266; 14 s. 159, 186, 261, 377, 436, 442, 449; 16 s. 176, 345, 500; SP 2, 3534)14; 1420-47 Stanisław zw. Kołosz z → Dobrakowa (GK 1 s. 312; 2 s. 386; 4 s. 453; 6 s. 55, 79; 8 s. 233, 237, 644-5, 670, 706, 733, 749, 836-7, 863, 953; ZK 312 s. 441, 506; 313 s. 43, 185, 196, 203, 207, 215, 219, 221, 225, 237, 298, 300, 304, 343, 348, 356-7, 362, 364, 370-1; SP 2, 2533, 2865, 3118; 1439 → Kroczyce p. 3b; 1453 → Kromołów p. 6; 1454-69 Mikołaj zw. Goworek z → Dobrakowa (GK 12 s. 288-9; 13 s. 3, 44, 68, 257, 341, 469-73, 481, 484, 577-8; 14 s. 10, 39, 291, 293, 304-5; 15 s. 371; 17 s. 59, 241; ZK 14 s. 298; 16 s. 358; 17 s. 389, 400; 258 s. 180; 260 s. 287; 314 s. 195, 225, 315 s. 73; 1469-71 Stanisław z Dobrakowa (ZK 315 s. 122-3, 172); 1487-8 Stanisław zw. Świder z Białej [par. Lelów] (GK 22 s. 778, 782, 807, 1024, 1032; ZK 261 s. 179); 1487 → Leśniów p. 3; 1493-8 Jan z → Kroczyc (ZK 316 s. 166, 170, 173, 180, 182-3, 197; 319 s. 82; GK 24 s. 357, 660-1; 25 s. 956-8); 1503-25 Wojciech z Siemierzyc (Teut. 6 s. 300-1; GK 29 s. 181: ZK 316 s. 210-2, 239, 254, 272, 277, 279, 286-7, 293, 298, 300, 302, 310-1; 322, 336, 348, 356-60; 317 s. 3, 8, 43, 49, 67, 82, 86, 97-8, 100, 104-6, 110, 118-9, 121, 130, 136, 140, 144, 148, 162, 164-5, 167, 173, 179, 180-1, 185-6, 208, 215, 217, 221, 244, 247, 268, 287; 319 s. 101; RL s. 480 - legator alias sluzebnyk); 1513 Mik. Motkowic z Żarek i Stan. Śmietanka z m. Książa (ZK 416 b s. 32-3, 35); 1516-44 Jan Kuna mieszcz. ze Szczekocin (ZK 416 b s. 29; 317 s. 172, 189, 192, 281, 301, 311, 368 - tu z imieniem Maciej [?], 448, 474-5; MS 4, 5227)15→ Laberschek, Początki i rozwój miasta Szczekociny do końca XV w. Uwagi do genealogii Szczekockich herbu Odrowąż, w: Patientia et tempus. Księga jubileuszowa dedykowana dr Marianowi Korneckiemu, Kr. 1999, s. 117; 1529 Andrzej Skoczylas ze Zbyczyc i Stan. Górka z Boryszowic (ZK 416 b s. 312, 33-4); 1531 Jan Drap z Małus Średnich (ZK 416 b s. 30-1); 1532 Tomasz z Siemierzyc (ZK 318 s. 44, 52-3); 1537 Mik. Szpot poddany Seweryna Bonera z Ogrodzieńca (ZK 406 b s. 34-5).

G. Źródła i literatura: RL → Lelów-Staromieście p. 7; S. Arnold, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej (w. XII-XIII), w: tegoż, Z dziejów średniowiecza, W. 1968, s. 347-350, 354-7 i mapa po s. 352; S. Kutrzeba, Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich. I. Województwo krakowskie. RAUh, Seria 2, t. 15, Kr. 1901, s. 292-301; tenże, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie. Teka Grona Konserwatystów Galicji Zachodniej, 3, 1909; J. Laberschek, Rola → Lelów Stary p. 7; tenże, Rozwój osadnictwa w powiecie lelowskim w średniowieczu do 1400 roku, mps pracy doktorskiej; tenże, Dobra ziemskie urzędu wojewody krakowskiego w średniowieczu, w: Cracovia - Polonia - Europa, Kr. 1995, s. 101-111; Z. Perzanowski, Dokument i kancelaria sądu ziemskiego krakowskiego do połowy XV w., Kr. 1968; Z. Wojciechowski, Ze studiów nad organizacją państwa polskiego za Piastów, Lwów 1924.

1 Jeszcze w 1408 r. Stogniew z Czapli ma sprawę o 100 grz. przed komornikiem sądu ziemskiego krak. w Żarnowcu (GK 1a k. 73r).

2 J. Kurtyka, Książ Wielki - powiat, SHGK cz. 3, z. 2, s. 313, przyjmuje, że powiat żarnowiecki rozdzielono na powiaty ksiąs. i lel. dopiero w 1476/7, choć przecież 9 III 1469 restytuowano roki w Lelowie i odtąd odbywano systematycznie posiedzenia w Lelowie oraz prowadzono skrupulatnie księgi lel. Nie uwzględnił ponadto wielu zapisek sądowych świadczących, że pow. lel. funkcjonował już przed 1476, chociażby z posiedzenia sądu w Żarnowcu 27 II 1475, kiedy to Jan z Mękarzowa odstępując od swego pow. lel. zobowiązał się zapłacić 40 grz. Boguszowi ze Skotnik, i kiedy Szczepan z Irządz chorąży przem. odstępując od swego pow. lel. zobowiązuje się zapłacić Pawłowi Kościejowi z Sędziszowa 100 grz. (ZK 260 s. 374, 392-3). Trzeba zatem pozostać przy dotychczasowych ustaleniach, że w l. 1469-1476 w Żarnowcu odbywały się roki dla dawnego pow. ksiąs., a w Lelowie dla funkcjonującego pow. lel.

3 2 IV 1424 r. wyjątkowo odbyło się posiedzenie sądu ziem. we dworze król. w Żarnowcu (ZK 7 s. 368; Perzanowski, Dokument → p. G. s. 18).

4 W zapiskach sądowych z XV w. i Metryce Koronnej w l. 1457, 1507 i 1524 (ZK 15 s. 280-1; MS 4, 8355, 13979 - Ogrodzieniec odnotowywany jest skrupulatnie w pow. lel., a w rejestrze poborowym z 1530 r. w pow. krak. (RP k. 5).

5 Wsie te w XV w. należały do pow. lel., ale w wyniku zmian granic powiatu na przełomie XV i XVI w. przeszły wraz z innymi wsiami w par. Chechło do pow. krak. o czym świadczą RP z 1530 i 1580 (RP k. 5; ŹD s. 31).

6 W 1491 r. Lubachowy wymienione w pow. ksiąs. (GK 23 s. 722).

7 Wieś Babie w okresie późniejszym należała do woj. sier. → Knieja p. 2 r. 1510, 1557; p. 3 r. 1456; przyp. 5.

8 Wieś Łęka w 1530 i 1581 r. należała do pow. krak. (RP k. 4; ŹD s. 34).

9 W 1487 powtórnie wymienione w pow. lel. (KUJ 3, 280); W RP z 1530 tylko jedna z nich Braciejówka wymieniona w pow. krak., pozostałe w kluczu dóbr kl. zwierz. (RP k. 9, 37); w rejestrze z 1581 wszystkie w pow. krak. (ŹD s. 71).

10 Występowanie Chlewic zarówno w księgach ksiąskich jak i lel. w XV w. dowodzi, że przynależność powiatowa tej miejscowości była płynna → Chlewice. W latach 1458, 1477 i 1522 została wymieniona w pow. ksiąs. (ZK 15 s. 284; 26 s. 501; GK 20 s. 570), a w l. 1489, 1508, 1530 i 1581 w pow. lel. (GK 23 s. 173; RP s. 357; k. 56; ŹD s. 71).

11 W świetle późniejszych źródeł Krasice należały do woj. sier. powiatu radomszczańskiego, Nagłowice, Rakoszyn, Ślęcin i Nowa Wieś w par. Rakoszyn i Nowa Wieś w par. Słupia początkowo należały do pow. ksiąs. → Książ Wielki powiat p. E, ale rejestry poborowe od schyłku XV w. rejestrują je już w pow. lel. (RP z 1530 k. 10; ŹD s. 91).

12 W rejestrze poborowym z 1581 r. wieś ta figuruje w pow. ksiąs. (RP z 1530 k. 10; ŹD s. 91).

13 W rejestrze poborowym z 1581 r. figuruje w pow. ksiąs. (ŹD s. 95).

14 Nie da się wykluczyć, iż są to dwie osoby - ojciec i syn o tym samym imieniu, piszące się z tych samych miejscowości (Laberschek, Dobra ziemskie → p. G s. 110).

15 → Laberschek, Początki i rozwój miasta Szczekociny do końca XV w. Uwagi do genealogii Szczekockich herbu Odrowąż, w: Patientia et tempus. Księga jubileuszowa dedykowana dr Marianowi Korneckiemu, Kr. 1999, s. 117.