([1108] kop. w. Charncon, Carnlcow, 1234 kop. 1257 Charchov, Charnchow, 1248 or. Schernecow, 1271 Zarnkow, Carnkow, 1289 Scharncow, 1331 Tzernekow, 1336 Cernekowe, 1372 Czarkowo, 1394 Carnchow, 1397 or. Czarnkowo, Carnkowo, 1399 Carzutowo!, ok. 1402-08 Czarnekaw, 1418 Cernikow) gród nad Notecią i kasztelania.
1. 1496 n. pow. pozn. (PG 7, 115); 14031Wg Nowackiego parafia wspomniana była już w 1298 r., jednakże cytowany dokument, dotyczący podziału diec. pozn. na archidiakonaty, nie wymienia par. Cz. (Wp. 2 nr 770; Now. 2 384) n. par. własna (Wp. 5 nr 27); 1510 dek. Oborniki (LBP 82).
2. 1397, 1413, 1446, via thelonei, cło mostowe, cła ziemne i wodne → Czarnków – dobra, p. 3.
3. Własn. książęca. 1108 Bolesław Krzywousty w walce z Pomorzanami obległ i zdobył C.; Gniewomir z C. przyjął chrzest i otrzymał ponownie C. od Krzywoustego [w zarząd?]; zdrada Gniewomira → Wieleń (MPHn. 2, 116; MPH 3, 464; DH 1 s. 469, 474 pod r. 1107); 1234 Władysław Odonic, dzieląc się Wielkopolską z Henrykiem Brodatym, zastrzega, że do niego mają należeć narocznicy grodów Nakło, Ujście, Ch. i Drzeń [obecnie Drezdenko] (Wp. 1 nr 168, 173; Bielińska 306); 1249 Przemysł I daje bratu Bolesławowi Pob. cz. Wielkopolski, m. in. gród C. (MPHn. 6, 26; MPHn. 8, 93; DH 2, 317); 1250 tenże uwięziwszy brata Bolesława Pob. zajął jego grody, m. in. Cz. (MPHn. 8, 95).
1331-64 Cz. w posiadaniu Nałęczów → p. 6, → Czarnków – dobra.
6. 1244-1407 kasztelanowie w Cz.2Niepełne zestawienie kasztelanów w Cz. wraz z próbą określenia ich przynależności rodowej podaje Wł. Semkowicz, Ród Awdańców, „Roczniki TPNP”, 44, Poznań 1917, s. 259: 1244 Eustachy (Wp. 1 nr 242); 1248 Hektor (Wp. 1 nr 271); 1271 Mikołaj (Wp. 1 nr 444, 611, 612); 1289, 1292 Chwał (Phalo; Wp. 2 nr 637, 684, 687); 1339 Gniewomir (Lites I, II wyd. 120; PSB 8, 142; K 2, 106 i K 4, 134, błędnie odniesiono tę osobę do → Czarnkowa k. Ponieca, przyp. 2); 1367 Dobrogost (Wp. 3 nr 1575); 1395-1401 Piechno z Modliszewa (Wp. 3 nr 1959, 1969, 1987, 2004; Lek. 2 nr 1304, 1155, 1176, 2080; VG 517); 1403- 07 Dobiesław Kwilecki (WR 1 nr 555; WR 3 nr 346, 347; GUrz. nr A 14).
1331 Wincenty [z Szamotuł] wda pozn. z braćmi Dobrogostem i Tomisławem obiecują (margr. brand. Ludwikowi), że będą strzec pokoju i nie przepuszczą ani króla polskiego do Nowej Marchii, ani margrabiego przez swoje grody Wieleń i T., jednakże gdyby król polski napadł na margrabiego inną drogą, udzielą margrabiemu pomocy (Wp. 2 nr 1117); 1336 Ludwik margr. brand, zobowiązuje się wypłacać Sędziwojowi3W XIV w. był jeden Sędziwój z Cz. W falsyfikacie powstałym w XVI w. zawarta jest wiadomość o rzekomym Sędziwoju, komesie z Cz., który w 1323 r. przedstawić miał do zatwierdzenia Władysławowi Łokietkowi przywilej z 1245 r. (falsyfikat, → Czarnków – dobra, p. 3). O Sędziwoju z Cz., który w XIV w. fundował kościół w Szubinie, jako tamtejszy dziedzic, wspominają późniejsze wizytacje kościelne (LBG 1, 131) (Zanzowoye) z C. sumę 60 talentów w denarach brand, rocznie tak długo, jak długo Sędziwój będzie mu w C. posłuszny i będzie go bronił od szkód (Wp. 2 nr 1160); 1364 Sędziwój kaszt. nak. nie przyznał się do czynów zarzuconych mu przez Wincentego Słopanowskiego: że zamordował Beniamina [Zarembę], że wszedł do zamku C. z pomocą wrogów z obcej ziemi, że uprzedził Wedlów o przygotowywanej na nich wyprawie, że powiadomił Tuczno i mieszczan z Dobiegniewa o wyprawie pieszej, która wyruszyła z Wielenia (Wp. 3 nr 1510).
[ok. 1402-1408] krzyżacy wymieniają m. in. Cz. wśród miast i zamków należących niegdyś do Nowej Marchii (Wrede 119): 1432 wójt Nowej Marchii wymienia m. in. Cz. wśród miast należących niegdyś do Nowej Marchii (Neumark nr 693); 1433 w Nowej Marchii planuje się wyprawę, aby oblegać wójta w Cz., jako odwet za przygotowywaną w Poznaniu wyprawę przeciw Nowej Marchii (Neumark nr 724).
1509 Sędziwój z Cz. [s. Sędziwoja] uzyskuje zwolnienie z posp. ruszenia dla burgrabiego zamku w Cz., z powodu jego położenia na granicy Nowej Marchii (MS 4/1 nr 842).
7. a. 1480 (DA 1, 82).
S. Chmielewski, Początki Czarnkowa, „Rocznik Nadnotecki”, t. 8, z. 2 (za rok 1977), Poznań 1978, s. 60-107.
8. Przed połową XIII w. grodzisko (pierwotnie wklęsłe, a później stożkowate) na lewym brzegu Noteci przy moście; bez daty, osada nawodna między Czarnkowem a Pianówką; ok. połowy X w. do połowy XIII w. grodzisko stożkowate w Czarnkowie Zanoteckim [na prawym brzegu Noteci] (Hensel 1, 134-136); nowszą literaturę archeologiczną cytuje S. Chmielewski, op. cit. → p. 7.
Uwaga: Gród średniowieczny w Cz. znajdował się zapewne na W od miasta, nad dawnym korytem Noteci, na miejscu późniejszego browaru. Między grodem a miastem, na miejscu dawnego tartaku mieścił się prawdopodobnie zamek Czarnkowskich (S. Chmielewski, op. cit. → p. 7, s. 71, mapa).
Do Czarnkowa odnoszą niektórzy zagadkowy i niepewny przekaz z 1238 zachowany tylko w niemieckim regeście z XVIII w.: Władysław Odonic, książę z Ujścia daje templariuszom swoje wsie: Ozechno [Osieczno n. Drawą], Cranchino i Tuchape w okręgu Driesen [tzn. Drzeń, obecnie Drezdenko], Mitzlibore w prowincji Pyrzyce oraz Venatniki nad wodą Lutina pod jurysdykcją grodu Scharnock (albo Charnow; PU 1 nr 351; Wp. 1 nr 216 wg innego regestu: Venabniza super aqua Lutina sub iurisdictione castri Scharnow).
1 Wg Nowackiego parafia wspomniana była już w 1298 r., jednakże cytowany dokument, dotyczący podziału diec. pozn. na archidiakonaty, nie wymienia par. Cz. (Wp. 2 nr 770; Now. 2 384).
2 Niepełne zestawienie kasztelanów w Cz. wraz z próbą określenia ich przynależności rodowej podaje Wł. Semkowicz, Ród Awdańców, „Roczniki TPNP”, 44, Poznań 1917, s. 259.
3 W XIV w. był jeden Sędziwój z Cz. W falsyfikacie powstałym w XVI w. zawarta jest wiadomość o rzekomym Sędziwoju, komesie z Cz., który w 1323 r. przedstawić miał do zatwierdzenia Władysławowi Łokietkowi przywilej z 1245 r. (falsyfikat, → Czarnków – dobra, p. 3). O Sędziwoju z Cz., który w XIV w. fundował kościół w Szubinie, jako tamtejszy dziedzic, wspominają późniejsze wizytacje kościelne (LBG 1, 131).