PCZEW

1256 obl. XV w. Pczewo (MPHn 6, 38), 1276 or. Pcew (Wp. 1 nr 462), 1288 Pczewo (Wp. 6 nr 34), 1326 or. Pczew (Wp. 2 nr 1066), 1373 [przymiotnik:] Peczeuiensis (BulPol. 2 nr 2006), 1405 de Pczewa (KP nr 2304), 1432 [przymiotnik:] Pseuiensis (BulPol. 5 nr 117), 1435 Pczow (PG 1, 93), 1463 Pczewa (Cyza s. 545), 1469 Peczw! (CP 3 nr 19), 1482 kop. 1493 [przymiotnik:] Pezowensis! (MPL 2, 286), 1498 Pczeff (CP32, 160), miasto, obecnie wieś Pszczew¹To brzmienie nazwy występuje w znanych nam źródłach dopiero w wizytacji z l. 1628-30 (AV 8, 172 n.); w 1603 spotykamy jeszcze formę Pczew (AV 3, 33), 14 km na E od Międzyrzecza.

[Niemiecka nazwa:] Betsche; od tej formy zapewne 1327 Bezow (BulPol. 1 nr 1461), 1376, 1377 [przymiotnik:] Beczoviensis, Beczouiensis (Wp. 3 nr 1728; Wp. 6 nr 250).

1. 1259 wieś, → p. 3 (Wp. 1 nr 462); 1288 n. miasto (civitas; Wp. 6 nr 34), 1407 n. opidum (Wp. 7 nr 589), 1616 miasteczko P., opidum P. (PG 668, 16v-17).

1413 n. pow. pozn. (Wp. 5 nr 221); 1404 n. par. własna (ACC 1, 57v); 1449 dek. pszcz. (ACC 31, 75v; → p. 5), ok. 1471, 1510 n. dek. Międzyrzecz (AE II 337v; LBP 176).

1298 n. → archidiakonat pszcz.

2A. Topografia miasta:

Drogi: 1407 (wzm. 1632) w Łowyniu droga do P. (CP 6 nr 37); 1457, 1617 droga z P. do Policka (AE I 245v-246; PP 4, 97v-115v); 1469 droga z P. w kierunku Stoku (CP 3 nr 19); 1595 w P. wielka droga do Poznania → p. 2B; 1616 drogi z Kuligowa do P. i z Policka do P., wielka droga wiodącą z P. przez most [na rz. Obrze] do Policka, 1617 droga z P. do Policka → niżej: Granice.

Granice: 1434 kap. pozn. wyznacza prałatów i kanoników oraz [Andrzeja] Ciołka star. gen. wlkp. do rozgraniczenia dóbr stołu biskupiego, a szczególnie [wyznaczenia granic] miasta P. (AC 1 nr 157); 1591 wypalony dąb przy łące Żukiew i Sierzeckim leziorze jest narożnikiem Siercza, Policka i m. P.; Dębnicz [obiekt niezident.] między P. i Polickiem (PG 658, 330v-331v); 1523 z rozgraniczenia między m. P. oraz wsiami Stołuń i Kuligowo bpa pozn. a wsiami Policko os. i Mikołajewo opust. Wojc. Polickiego: kopiec narożny przy Sierzeckim Jeziorze rozdziela m. P. oraz wsie Policko i Siercz; in. kopiec narożny, stojący nad brzegiem rz. Obry, dzieli wsie Żółwin, Policko, Mikołajewo, Kuligowo, Stołuń i m. P. (CP 378, 166-167); 1616 rozgraniczenie wsi Policko i Mikołajewo oraz m. P. i wsi Kuligowo i Stołuń; wymieniono m. in. drogi z Kuligowa do P. i z Policka do P., a także wielką drogę wiodącą z P. przez most [na rz. Obrze] do Policka (PG 668, 16v-17); 1617 w rozgraniczeniu P. oraz wsi Kuligo wo i Stołuń bpa pozn. z wsiami → Policko i Mikołajewo Jana Żdżarowskiego oraz Siercz Jerzego [Ostroroga] Lwowskiego wymieniono m. in. kopiec gran. przy drodze z P. do Policka, kopce nad rz. Obrą między Polickiem, Mikołajewem i P. oraz kopce po lewej stronie jeziora nal. do P. [= jez. Dobrowo] (PP 4, 97v-115v); 1660 w rozgraniczeniu między dobrami bpa pozn. P. i Silna a wsiami Rybojady, Jabłonka i Siercz Opalińskich oraz Lewicami Adama i Wojc. Brezów wymieniono m. in. kopiec gran. po prawej stronie Jez. Pszczewskiego [= jez. → Dobrowo, obecnie Jez. Pszczewskie] (PP 7, 34).

Hydrografia: 1446 w P. jeziora Pczew, Mielno, Jezierce (dwa), struga, → p. 5; 1469 w P. 2 stawy rybne, 2 strugi, jez. P., łąka Biskupnica, struga Grodna → Pczew – dobra (CP 3 nr 19); 1473 jez. Mielno k. P. (AE II 376v); 1564 koło P. jeziora, stawy rybne → Pczew – dobra, p. 3; 1640 [k. P.] jez. Mielno → p. 5C; 1660 Jez. Pszczewskie [= jez. Dobrowo] → wyżej: Granice.

Obiekty: 1288 lasy k. P. → p. 4A; 1541 las Golemowo pod P., k. Policka (K 2, 192, wg zaginionego rpsu Atanazego Ptaszyńskiego); 1595 w P. łąka plebańska, ogrody, folw. → p. 3; 1640 [k. P.] m. in. [miejsce zw.] Orli Kąt, [mokradła? zw.] Wielkie Błota, [wzgórze? zw.] Wielka Góra → p. 5C.

Młyny: 1288 mł. → p. 4A; 1407 nowy mł. w P. ma być zbudowany w miejscu zw. Mielna Łąka → p. 4A; 1564 k. P. 2 młyny → Pczew – dobra, p. 2 i 3; 1564-1652 młyn Zajezierny k. P. → Pczew – dobra, p. 2; 1580 2 mł. w P. → p. 3: pobór.

Zabudowa miejska: 1288-1508 łaźnia → p. 4A; 1446 brama zw. Poznańską → p. 5; 1564 w P. folw., dwór bpi → Pczew – dobra, p. 3; dwór, dom (curia, domus) pleb. w P.: 1466, 1471 curia; 1472, 1473 domus (AE II, k. 154, 304, 344, 376); zamek (castrum, curia, fortalicium) bpów pozn. w P. → Pczew – dobra, p. 2A.

2B. Przedmieście P. [Poświadczone źródłowo dopiero w końcu XVI w. Położone na S i SE od P., na S od jez. Pczew.]

1595 8 VII bp pozn. Łukasz Kościelecki na prośby mieszkańców P. zezwala na stawianie zabudowań i [wytyczenie] rynku na kształt placu targowego (circulum in modum fori) na przedmieściu (suburbium) P.; na ten cel wyznacza teren (spatium terrae) z ról folw. pszcz. [– bpiego], niedaleko szpitala, poczynając od folw. (praedium) Marcina Twaroga wójta pszcz.; ciągnie się on na długość od łąki plebańskiej i ogrodów mieszczan do ogrodu zw. Więczykowski, a na szerokość aż do wielkiej drogi publicznej do Poznania [na SE od P., droga ta wiodła dalej przez Silną, Lewice, Pniewy]; w skład wyznaczonego terenu wchodzi także ogród przy wielkiej drodze, który posiadał kiedyś Jan karczmarz, a potem, aż do obecnego roku, uprawiał pasterz dworski; w tym miejscu mieszczanie chcą zbudować kaplicę (sacellum sive oratorium) dla szpitala i pochówku ubogich [→ p. 5C]; wszyscy, którzy na wspomn. terenie zbudują swoje domy i zabudowania mają podlegać władzom miejskim w P., którym mają być także płacone czynsze z ról i domów na wspomn. terenie (CP 4, 284-284v).

3. Własn. bpów pozn. → Pczew – dobra:

Mieszczanie: 1288-1595 wójtowie → p. 4B; 1412 Andrzej mieszcz. z P. (w jego imieniu wyst. w sądzie [kanonik kat. pozn.] Miroszek Bytyński) w sporze z Piotrem Tarchałą [star. międz. 1412-13] o zabrane przemocą dobra [jakie?] wartości 10 grz. (PZ 3, 194); 1412 Paweł Miąsznik (Myansznyk) i Jakub Potkoszkowic świadkowie Bartłomieja kmiecia z Bobowicka (WR 1 nr 877); 1473 wspomn. jako zm. Marcin Bojan mieszcz. z P. → niżej: p. 5A; 1595 wspomn. Jan kiedyś karczmarz w P. → p. 2B; 1640 mieszczanie pszcz. → p. 5C.

Podatki i świadczenia: 1463-65 m. P. płaci cyzę w 11 ratach (raty 3-5, 7-9, 11): 3 wiard., 1 wiard., 16 gr, 18 gr, 14 gr, 1 wiard. bez 12 denarów [wydawcy odczytali błędnie „differentiis”], 20 gr (Cyza 545-549); 1469 P. zasądzone na karę 14 grz. za niezapłacenie wiardunków król. i odbicie ciąży [niedopuszczenie do egzekucji] (PG 57, 33); 1499 P. w wykazie zaległości podatkowych (PG 62, 11); 1508 pobór od 2 mł. (ASK I 3, 15v); 1509 P. płaci 3 grz. szosu (ASK I 5, 1v); 1563, 1577 m. P. płaci pobór [formularze nie wypełnione] (ASK I 5 k. 230v, 701);

1564 z inwentarza dóbr i dochodów bpów pozn.: w m. P. jest 11 ł., z których płacą bpom pozn. po 24 gr czynszu; 5 ogrodów opust., z których płacą rocznie w sumie 28 gr (z poszczególnych ł. opust. płacą różnie); z 4 jatek mięsnych dają 1 kamień łoju; od barci miodnych dają 10 ćw. miodu, dawniej dawali od wszystkich barci 1 donica (tunna) miodu, ale jedna barć opustoszała, ubyły więc 2 ćw. miodu; jest też 1 barć wójtowska, która nal. do dworu [biskupiego?]; mieszczanie, którzy warzą piwo, odstawiają 5 1/2 ćw. słodu do młyna [którego?], a [podatku zw.] wymierne dają po 2 wiertele; są też mieszczanie dający od warzenia piwa 2 gr i 3 den. panewnego [podatek od warzenia piwa], z których to pieniędzy 1/2 nal. do bpa, a 1/2 do kościoła w P. (IBP 280-281; też → Pczew – dobra);

1580 m. P. płaci 3 grz. podwójnego szosu, od 5 1/2 ł. po 30 gr, a od spalonych 3 ł. po 24 gr; od 2 szewców, 3 krawców, 2 rybaków, 1 prasoła [wędrowny sprzedawca soli], 1 kowala (faber) i 1 rzeźnika po 15 gr; od 3 zagr. – po 6 gr, a od zagr. z inwentarzem – 8 gr; od 1 mł. dorocznego o 1 kole 12 gr; w sumie daje to 18 zł 29 [gr]; czopowe z P. za l. 1580-81 od 132 warów (coctura): war składa się z 7 beczek, każda wyceniona na 27 gr, od każdego grosza płacą po 2 denary, co daje 21 gr od każdego waru; od 672 kwart gorzałki po 3 denary; w sumie P. płaci 115 zł 3 [gr] (ŹD 54-55).

Zwolnienia podatkowe: 1498 administrator diec. pozn. [po śmierci bpa Uriela Górki] i kapituła pozn. z powodu pożaru miasta P. zwalniają na 8 l. mieszczan pszcz. od wszelkich powinności (CP 32, 160); 1521 7 III bp pozn. Piotr [Tomicki], z powodu spalenia m. P. przez niemieckie wojska zaciężne wielkiego mistrza krzyż, [w 1520; → p. 6B], zwalnia mieszkańców (incole) P. na 10 l. od wszelkich świadczeń, z wyjątkiem daniny miodowej, a od czynszów z ról na tak długo, jak długo będzie zwalniać swoich chłopów szlachta z okolic (districtus) Międzyrzecza (AE VII 2).

4A. Przywileje miejskie:

1288 17 I bp pozn. Jan sprzedaje Janowi zw. Lubinowo swoje wsie P. i Szarcz w celu lokowania na pr. niem. miastaP.; [wójt - najpewniej chodzi o niego; cały dok. bardzo zniszczony] otrzymuje 2 ł. flam. i wolniznę [na ile lat? – karta w podstawie uszkodzona]; od każdego swojego łanu wójt (scoltetus²O zamiennym używaniu terminów scoltetus i advocatus na określenie wójta, → Oborniki – wójtostwo, przyp. 2) ma po [okresie wolnizny] dostarczać bpowi do jego dworu w P. 3 ćw. pszenicy, 3 ćw. żyta i 3 ćw. owsa; wójt otrzymuje też pr. zbudowania młyna i łaźni oraz pr. wolnego polowania na zające i bażanty; wójt i mieszczanie mają pr. wolnego połowu w jez. biskupim → Pczew, w dwóch jeziorach zw. Jezierce, pr. do połowu w pozostałych jeziorach bp rezerwuje dla siebie; wójtowi ma przypadać 1/3 dochodów sądowych, 1/2 dochodów z jatek mięsnych, 1/3 dochodów z chmielu; wójt otrzymuje też 150 drzew na budowę (Wp. 6 nr 34)³Now. 2, 138, który nie znał przyw. lok. z 1288, napisał: „Prawa miejskie otrzymał P. przypuszczalnie w ciągu XIV w. Pierwszą wzmiankę o mieście tym spostrzegliśmy pod r. 1434”.

1407 20 VIII bp pozn. Wojc. [Jastrzębiec], transumuje przywilej lokacyjny P. z 1288, którego oryginał spłonął w pożarze Międzyrzecza; bp dokonuje zamiany z wójtami – Jakuszem synem Błażeja z Kikowa oraz z Grzymkiem i Piotrem ss. Mikołaja Cholewy⁴W źródle: per fideles nostros Jacussium Blasii de Kykowo ac Grzimkonem et Petrum Nicolai Cholewa advocatos opidi Pczewo. Możliwe są więc dwa rozwiązania: albo obaj są ss. Mikołaja Cholewy, albo tylko Piotr. Kontekst jednak całego zdania zdaje się wskazywać, iż i Grzymek, i Piotr byli ss. Mikołaja: w zamian za miejsce na budowę młyna daje im miejsce zw. Mielna Łąka, na którym stał niegdyś mł. należący do stołu bpiego, a na którym mogą zbudować [nowy] młyn (Wp. 7 nr 589).

1508 bp pozn. Jan Lubrański wystawia na prośbę mieszczan pszcz. nowy przywilej, gdyż stary spłonął; potwierdza w nim, że miasto posiada jezioro zw. → Dobrowo, łaźnię miejską, pozwolenie na trzymanie stada owiec; miasto pobiera czynsz z ostrowa i ról położonych za jez. → Mielno [k. Pczewa, na S od jez. Pczew, obecnie nie istnieje], a także z ogrodów ciągnących się aż do ról wójtostwa, ale nie należących do ról, z których płacony jest czynsz na rzecz stołu bpiego; mieszczanie mają też pr. połowu ryb małymi sieciami (minoribus rethibus) we wszystkich jeziorach [klucza pszcz.], a także polowania na zające; z lasów mieszczanie mogą brać drewno na opał, zaś dla celów budowlanych – za zgodą zarządcy bpiego (CP 3 nr 118; Now. 2, 159).

1545 17 XII bp pozn. Paweł [Wolski] zaświadcza, iż jego poprzednicy przyłączyli połowę wójtostwa w P. do dóbr stołu bpiego jako folw., a z [pozostałej] połowy bp Sebastian Branicki [1539-44] przyłączył 1/4 do wspomn. folwarku, zaś 1/4 sprzedał Jerzemu Trąmpczyńskiemu za 30 grz. [dok. mówi o 1/4 z połowy, ale wydaje się, iż chodzi o 1/4 całego dawnego wójtostwa] (AAP, DK perg. 283).

4B. Wójtowie:

1288→ p. 4A.

1405 śwd. Błażej wójt (advocatus) zP. (KP nr 2304; WR 1 nr 771); 1405 [tenże] ma być śwd. w sporze Bieniaka z Policka i Hanki [Rabowej] z Policka; Bieniak sprzeciwia się temu, gdyż jeden z ławników z P. zarzucił Błażejowi krzywoprzysięstwo (KP nr 2368, 2399).

1407 wójtowie: Jakusz syn [tegoż?] Błażeja z Kikowa oraz Grzymek i Piotr ss. Mikołaja Cholewy; 1418 wójtowa [brak imienia] z P. w sporze z Mroczkiem z Bytynia; Grzymek syn wójtowej przedstawia przywilej z pieczęciami bpa Wojciecha i kap. kat. pozn. [z 1407] na sołectwo (ACC 3, 33).

1429 Piotr wójt z P. [= Piotr Cholewa?] występuje w sądzie w imieniu szl. Nitarta z Górzycy (PZ 11, 13v).

1434 wójt z P. [brak imienia] w sporze z bpem pozn. Stan. Ciołkiem o przywilej soł. (PZ 12, 175v).

1435 Mikołaj wójt w P. na 1/2 wójtostwa, które wykupił od Jakuba niegdyś wójta w P. [czy tożsamy z Jakuszem z 1407?], zapisuje ż. Katarzynie po 20 grz. posagu i wiana (PG 1, 93).

1443-46 Katarzyna niegdyś wójtowa w P., wd. po Piotrze [zKęszycy?] niegdyś wójcie w P. (PZ 15, 118): 1443-47 taż w sporze ze szl. Marcinem z Przetoczna: świadkowie przysięgają, iż list wienny Katarzyny opiewający na 1/2 wójtostwa w P., który naganił wspomn. Marcin, wystawiony został rzeczywiście przez kancelarię star. [gen. wlkp.] (WR 1 nr 1609); 1444-46 taż → p. 5A; 1445-46 tejże Katarzynie wspomn. Marcin jest winien 16 grz. półgr (PZ15 k. 118, 182v-183); 1447 taż Katarzyna wwiązana przez woźnego sąd. w 1 ł. opust., ale dobrze obsiany, sołectwa w Przetocznie (nal. do wspomn. Marcina z Przetoczna) na sumę 6 grz. szer. gr; Katarzyna ma posiadać ów ł. do czasu otrzymania 26 grz. sumy głównej; na sumę 20 grz. Katarzyna posiada 2 ł. w Przetocznie (PZ 16, 72v).

1444 Wojciech wójt w P. → p. 5A.

1446 wspomn. [wójt] w P. szl. Piotr z Kęszycy [może identyczny z mężem Katarzyny, → wyżej] → p. 5A.

1463 Jan wójt w P. → niżej.

1463-75 Mikołaj wójt w P.: 1463 tenże za zgodą brata Jana, również wójta w P., zapisuje swojej ż. Barbarze po 70 grz. szer. półgr posagu i wiana na wójtostwie w P., także i na tej cz. wójtostwa, która nal. do wspomn. Jana; zapisu dokonuje przed bpem pozn. Andrzejem [Bnińskim], zgodnie ze zwyczajem pr. ziemskiego (AE II 70-70v); 1468 temuż Tomasz sołtys z Sękowa jest winien 7 grz. (AE II 215); 1475 tenże szl. Mikołaj niegdyś Białecki [z Białcza] w sporze z ucz. Mikołajem Ranbog kupcem z Lipska; poręczyciele (11 osób) zobowiązują się pod karą 600 grz., iż tenże Mikołaj wójt stawi się przed sądem star. gen. wlkp. (PG 58, 16).

1564 łany wójtowskie w P. → Pczew – dobra, p. 3.

1595 Marcin Twaróg wójt pszcz. → p. 2B.

5A. Kościół par. Ś. Marii Magdaleny w P.

Kościół i parafia⁵Wg Now. 2, 468-469, kościół „założony” w połowie XIV w. (chociaż ib., 352, mowa o powstaniu kościoła prawdop. w XI w.!): [Patronat nad kościołem miał, wg Now. 2, 312, należeć początkowo do bpa pozn., potem, „może od połowy XIV w.”, do archidiakona pszcz. Pr. patronatu archid. pszcz. potwierdzają źródła XV w. (→ niżej); przysługiwało mu ono jeszcze wg wizytacji z 1603 i 1628 (AV 3, 33; AV 8, 173). Wizytacje z XVIII w. mówią już o patronacie bpa pozn. (Now. 2, 312).]

1437 kościół NMP [!] w P. → niżej: plebani.

1441 bp pozn. Andrzej [Bniński] zobowiązuje Wawrzyńca pleb. w P. i jego następców do odprawiania co tydzień mszy za zmarłych [Polickich] w kościele par. w P.; w kaplicy (oraculum), którą Jan dz. w Policku zbudował w Policku, pleban [z P.] lub jego wikariusz mają odprawiać msze w niedziele, w dzień Zwiastowania NMP [25 III] i w dniu ś. Bartłomieja [24 VIII]; Jan dz. w Policku zobowiązuje się do końca życia płacić plebanom pszcz. 2 grz. czynszu rocznie i co tydzień dawać 1 korzec mąki żytniej [z młyna w Policku?] oraz (też dożywotnio) daje plebanom łąkę na ostrowie w Policku (AE 170).

1442-43 Wawrzyniec pleb. w P. w sporze z Wojciechem pleb. w Wierzbnie o przynależność par. wsi Gorzycko Nowe: wieś ma należeć do par. w P. (tam mają być udzielane sakramenty, sprawowany pochówek, a także płacone meszne, stołowe i danina Suchedniowa [denarius quatuortemporum]), a mieszkańcy Gorzycka mogą uczęszczać do kościoła w Wierzbnie, z wyjątkiem wielkich świąt: Bożego Narodzenia, Wielkanocy, Zesłania Ducha Świętego i Wniebowzięcia NMP [15 VIII] (ACC 25, 89; ACC 26 k. 89, 93, 102); 1444 tenże pleb. w P. zwalnia wieś Policko, tak dziedzica, jak i mieszkańców tej wsi, z pr. parafialnego [tj. wyraża zgodę na wyjęcie Policka z parafii pszcz.]; uwalnia od dzies. folwarcznej, mesznego i świętopietrza do końca swego życia lub swych rządów [jako pleb. w P.]; Jan dz. w Policku daje w zamian plebanom pszcz. 1 grz. czynszu rocznego oraz łąkę Żukiew w Policku (AE I 96); 1444 tenże pleb. w P. w sporze z wójtem Wojciechem i wójtową Katarzyną wd. po Piotrze niegdyś wójcie w P. o płacenie mesznego; bp wyrokuje, że meszne ma być płacone w wysokości 10 miar (mensura) żyta i 10 miar owsa (AE 196);

1446 (obl. 1788, jako przywilej erekcyjny kościoła par. w P.) bp pozn. Andrzej [Bniński] ustanawia, za zgodą obecnego plebana tegoż Wawrzyńca, odprawianie przez pleb. lub wikariusza w kościele par. w mieście biskupim P. co sobotę mszy rannej ku czci NMP; do uposażenia par. w P. należeć mają: a) dziesięciny wiard. nal. plebanowi ze wsi Kalsko oraz biskupie jez. zw. → Jezierce [zapewne obecne Jez. Proboszczowskie], położone powyżej (altius et ultra) jez. należącego do [Katarzyny?] wójtowej (advocatissa) w P., a zwanego także Jezierce [zapewne obecne jez. Glinno], b) 5 miar żyta i 5 miar owsa tytułem mesznego z 1/2 wójtostwa w P., którą to część bp wykupił na rzecz stołu bpiego od [wójta], szl. Piotra dz. w Kęszycy, c) pleb. ma pobierać od każdego kmiecia meszne, 2 ćw. żyta i 2 ćw. owsa rocznie, z wyjątkiem m. P., z którego ma pobierać meszne zgodnie z dawnym zwyczajem; e) pleb. ma posiadać 2 jazy: jeden po prawej stronie swojego domu (curia), drugi na strudze, które płynie z jez. Pczew do jez. → Mielno, obok bramy m. P. zwanej Poznańską, e) pleb. otrzymuje też strugę płynącą pomiędzy dwoma jeziorami zwanymi Jezierce oraz ma posiadać te ogrody i łąki, które obecnie posiada; bp przyłącza do par. w P. wszystkie wsie klucza pszcz., które istnieją lub powstaną (ACC 239, 147-152).

1456 wyrok w sporze Jakuba z Wygonowa archid. pszcz. i kolatora kościoła par. w P. oraz Jana plebana w P. z Janem Polickim o kaplicę (oraculum) w Policku: pleban pszcz. ma w każdą niedzielę przysyłać kapłana do tej kaplicy dla sprawowania nabożeństw, a także w święta, chyba że w tygodniu wypadnie więcej niż jeden dzień świąteczny; Policki daje plebanom pszcz. łąkę Żukiew w Policku i dzies. snopową ze swych ról, a kmiecie z Policka mają dawać co roku 1 ćw. żyta ził. os. i 3 gr za owies oraz ponosić in. ciężary na rzecz plebana w P. (ACC 37, 45).

1457 20 II Jan pleb. kościoła par. Ś. Marii Magdaleny w P., za zgodą Jakuba z Wygonowa archid. pszcz. i kolatora kościoła w P., zgadza się na odłączenie wsi Policko od par. w P.; Jan dz. w Policku winien przed starostą gen. wlkp. zrezygnować temuż plebanowi Janowi 1 grz. czynszu rocznego (w zamian za dzies. snopową z folwarku) oraz łąkę Żukiew, położoną po lewej stronie drogi z P. do Policka; Jan dz. w Policku wyraża zgodę na te warunki (AE I 245v-246).

1473 uczc. Agnieszka ż. uczc. Pawła Bolo mieszczanina z Lewic zeznaje, że jest winna witrykom kościoła par. w P. 1 grz. bez 6 gr, którą to sumę zm. Marcin Bojan mieszcz. z P. zapisał im w testamencie; dług Agnieszka ma spłacić w 3 ratach (AE II 376).

1508 do par. w P. należą: m. P. oraz wsie Zielomyśl, Stok, Kuligowo, Święchocin, Stołuń, Silna, Szarcz, Łowyń, Gorzycko Nowe (ASK I 3, 15v).

1510 par. w P. [formularz nie wypełniony] (LBP 176).

1514 Jan Sławski archidiakon pozn. i Wojc. Pakosławski kan. pozn. wyznaczeni przez kap. pozn. do dokonania rozgraniczenia łąki [Żukiew] podarowanej kościołowi w P. przez Wojc. Polickiego, a także do rozstrzygnięcia sporów pomiędzy wspomn. Polickim i pleb. w P. (CP 34, 170).

1517 kolatorem kościoła par. w P. jest archid. pszcz. (AEVI31v).

1580 do par. w P. należą: m. P. oraz wsie Zielomyśl, Stok, Święchocin, Stołuń, Silna, Szarcz, Kuligowo, Łowyń, Trzebieszewo [obecnie Trzebiszewo] (ŹD 27-28); 1603-07 do par. w P. należą: m. P. oraz wsie Kuligowo, Stołuń, Silna, Święchocin, Szarcz, Zielomyśl, Stok, Łowyń; w P. kościół par. Ś. Marii Magdaleny, kolator archid. pszcz.; 1603 plebanem jest Bartłomiej Kleczewita, instytuowany przez bpa Łukasza Kościeleckiego w 1593; w kościele są 3 ołtarze: główny, konsekrowany (z drewnianą figurą NMP), Ś. Andrzeja, niekonsekrowany (z obrazem ś. Andrzeja), Ś. Anny, niekonsekrowany; k. kościoła rezydują pleb. i wikariusz; dom wikariusza jest w dobrym stanie, a dom plebana wymaga naprawy; szkoła jest utrzymywana przez mieszczan [pszcz.] (AV 3 k. 33, 147-152); 1603-07, 1640 kościół drewniany w → Policku jest filią kościoła w P. (AV 3, 147v; AV 10, 108); 1628-30 w P. kościół par., drewniany, a częściowo murowany (ecclesia muro intertexta), dobrze wyposażony, ozdobiony malowidłami (AV 8, 172).

1640 w pożarze z 16 V 1631 spłonął kościół par. Ś. Marii Magdaleny → p. 5B.

[Stan z końca XIX w.:] katolicki kościół Ś. Marii Magdaleny w P., konsekrowany 1654, późnorenesansowy, z cegły, obecnie mocno przebudowany; jednonawowy, w części północnej chór zamknięty z trzech stron, od południa czworokątna, dwukondygnacyjna wieża; dwa dzwony (o średnicy 64 i 73 cm), odlane 1654 zapewne przez lotaryńskiego ludwisarza (J. Kohte, Verzeichnis der Kunstdenkmaler der Provinz Posen, t. 3, Berlin 1896, s. 102).

Szkoła⁶A. Karbowiak, Dzieje wychowania i szkół w Polsce, t. 3, Lwów 1923, s. 83, ze względu na fakt, iż Pszczew „posłał na studia wyższe przeszło pięciu scholarzów” (por. → p. 6), przyjmuje istnienie szkoły w P. już w XV w→ wyżej: 1603-07.

Plebani w P.:

1256 Piotr syn Michała, kapelan [zapewne pleb.] z P. (MPHn. 6, 38 - rocznik kap. pozn.).

1404 Jan (ACC 1, 57v); 1405 Tomasz (ACC 1 k. 132v, 141); 1407 Jan (ACC 2, 69); 1424 (kop. 1466)

Stanisław (Wp. 8 nr 987); 1433 Mikołaj (ACC 17, 226); 1437 tenże Mikołaj wspomn. jako zm. → niżej; 1437 Klemens (ACC 21, 104v); 1437 tenże → niżej.

1437 Maciej syn Bogusława z Rokitna kapłan diec. krak. otrzymuje prowizję papieską na plebanię w kościele NMP [!] w P., wakującą po śmierci poprzedniego pleb. Mikołaja; po śmierci wspomn. Mikołaja plebanię objął bez zgody kolatora Jan, który następnie zamienił z Klemensem [→ wyżej] wspomn. beneficjum na plebanię w Kwilczu; Klemens trzymał pleb. w P. przez 2 ł., także bez zgody kolatora (BulPol. 5 nr 626).

1441-48 Wawrzyniec pleb. i oficjał w P.: 1441-48 tenże pleb. i oficjał pszcz. → niżej: Pczew – oficjalat; 1441-46 tenże → wyżej: Kościół i parafia; 1447 tenże pleb. winien jest uczc. Markowi z Żółwina 1 grz. i 6 gr (AEI147av).

1449 Jan pleb. w Popowie i dziekan [pleb.?] pszcz.⁷Być może w ten sposób określono tutaj plebana z parafii będącej ośrodkiem dekanatu. O dziekanach w średniowiecznej diec. pozn. por. Now. 2, 322-323 ma przyjąć kanoniczne oczyszczenie się Jana pleb. z Bukowca (ACC 31, 75v).

1456-66 Jan pleb. w P.: 1456-57 tenże → wyżej: Kościół i parafia; 1466 tenże śwd., w jego domu w P. odbywa się sąd bpi (AE II 154); 1471 [tenże?] Jan z Lechnina pleb. w P. (AE II 304).

1482 Andrzej syn Szymona z Cerekwicy [w pow. pyzdr.] pleb. w P. prezentowany na plebana w → Panience; 1483 tenże pleb. w Panience wspomn. jako zm. (ACC 60, 112v; ACC 61, 107v).

1517 Błażej kapłan instytuowany przez bpa pozn. (z prezenty Jana Sławienskiego archid. pszcz. i kolatora kościoła par. w P.) na plebanię w P., wakującą po rezygnacji poprzedniego plebana Jana (AE VI 31v).

1546 Wojc. Myliński kantor kruszw., pleb. w Granowie i P. (PG 18, 272v).

1549 25 IV Stan. Mniski archiprezbiter: tenże prezentowany przez archid. pszcz., jako kolatora kościoła par. w P., na plebanię w P., wakującą po śmierci poprzedniego pleb. Wojc. Mylińskiego (AE IX 291).

1559 Łukasz z Lwówka prezentowany przez archid. pszcz. jako kolatora kościoła w P. na plebanię w P., wakującą po śmierci Stan. Zbąszni (Sbassni: AE X 274).

Inni duchowni w P.:

1437 Klemens altarysta w P.; temuż Filip Kiczka mieszcz. z Sierakowa ma sprzedać z zastrz. pr. wykupu 1 grz. czynszu rocznego od 12 grz. sumy głównej (ACC 1, 104).

1459 Jan z Buku wikariusz w P. (AE II 10v); 1466 [tenże?] Jan wikariusz w P. pozwany ex officio, obiecuje stawić się w Poznaniu przed bpem w poniedziałek po ś. Pawle [i Piotrze, czyli 30 VI] (AE II 154); 1468 bp pozn. [Andrzej Bniński] wyrokuje, że Jan pleb. w Górzycy ma oddać w dzierżawę [temuż?] Janowi wikariuszowi w P. kościół w Górzycy, albo ma zwrócić mu 6 zł zadatku (AE II 242v).

1550 Wojc. Słojek (Sloyek) wikariusz w P., prezentowany na pleb. w Lutomiu (ACC 118, 274v).

5B. Kościół Ś. Wojciecha, na przedmieściu P.⁸Założenie tego kościoła, jako kościoła par., No w. 2, 468, odnosi do XI w [Po lokacji miasta i założeniu kościoła miejskiego Ś. Marii Magdaleny miał się on – wg Now. 2, 468 znaleźć na przedmieściu, jako kościół sukursalny. Po raz pierwszy kościół Ś. Wojciecha wspomn. w wizytacji 1603 → niżej. Poparciem tej tezy mogłyby być wspomn. w wizytacji z 1640 relikwie (→ niżej). Bardzo prawdop. jednakże, iż kościół Ś. Wojciecha (czy może raczej kaplica) powstał na przełomie XVI i XVII w., w wyniku zagospodarowywania przedmieścia na S od P., na południowym brzegu jez. Pczew. Pojawienie się bowiem tego kościoła w źródłach (1603) zbiega się w czasie z inicjatywą mieszczan pszcz. (1595) zbudowania na przedmieściu P. kaplicy dla szpitala (→ p. 3). Wcześniejszej genezy kościoła Ś. Wojciecha nie można jednak całkowicie wykluczyć.]

1603 w P., prócz kościoła par. Ś. Marii Magdaleny, jest drewniany kościół Ś. Wojciecha, konsekrowany, ale nie uposażony (ecclesia non dotata; AV 3, 33).

1640 w pożarze z 16 V 1631 spłonął, wraz z miastem i dworem bpim, kościół par. Ś. Marii Magdaleny, więc nabożeństwa i sakramenty sprawowane są w kaplicy, czyli w kościele Ś. Wojciecha (in oratorio seu ecclesia), położonym za miastem (extra oppidum); kościół jest drewniany, ołtarze, główny i Ś. Anny, niekonsekrowane; są też relikwie Pięciu Braci Męczenników⁹Ok. 1520 r. katedra pozn. weszła w posiadanie relikwii Pięciu Braci Męczenników i hojnie się nimi dzieliła (K. Górska-Gołaska, Kult Pięciu Braci Męczenników w Kazimierzu Biskupim i rozwój towarzyszącej mu legendy, RH 61, 1995, s. 120 i tamże przyp. 50 i 11000 Dziewic, zaś relikwie ś. Wojciecha [włożone] w krzyż są w posiadaniu plebana; [zapewne tenże kościół Ś. Wojciecha]¹⁰Kontekst zapiski nie jest w pełni jasny; mało jednakże prawdop., aby ten zapis o uposażeniu dotyczył kościoła par. Ś. Marii Magdaleny uposażony w mały łan roli, położony między rolami mieszczan pszcz., Bartłomieja Miąsko i Jana Szpetkowego (Szpetkonis; AV 10, 107-110).

[Kościoła Ś. Wojciecha w P. nie notuje w końcu XIX w. J. Kohte (→ wyżej, p. 5A), s. 102.]

5C. Szpital na przedmieściu P.

1595 [tenże?] szpital → p. 3.

1628-30 na przedmieściu P. szpital i kaplica [czy to kościół Ś. Wojciecha?, → p. 5B] pod zarządem plebana (AV 8, 175); 1640 w P. szpital czyli kaplica (hospitalis sive oratorium); w opisie uposażenia szpitala wymieniono m. in. płoskę [roli] szpitalnej za jez. Mielno, ostrówki w Orlim Kącie i k. [mokradeł? zw.] Wielkie Błota, ostrów k. Wielkiej Góry, ogród szpitalny k. pańskiego [bpiego] folwarku; czynsze na rzecz szpitala ufundowali [zapewne mieszczanie pszcz.]: Płaczek 12 gr od sumy głównej 3 grz., Łukasz Kołodziej [czy to nazwisko, czy określenie zawodu?] 6 gr od 22 gr 12 [denarów], Ogonkowa 6 gr od 22 gr 12 [denarów], Kawecki 14 gr od 3 1/2 grz., Bębenek 14 gr od 3 1/2 grz., Hask 12 gr od 3 grz. (AV 10, 109).

6A. Osoby pochodzące z P.

1326 Mikołaj z P. syn Bartolda, wójt w Kwieciszewie, mieście abpa gnieźn., lokowanym na pr. średzkim (Wp. 2 nr 1066; VG 449); 1345 Janusz z P. zasadźca wsi abpa gnieźn. Bąków w Łowickiem (VG 54; ABMK 52, 1986, s. 182).

Studenci z P. w Krakowie: 1457 Wojciech syn Andrzeja, 1482 Szczepan (Stephanus) syn Mikołaja, Jan syn Tomasza, 1492 Wojciech syn Macieja, 1499 Szymon syn Jakuba, 1518 Maciej syn Szymona (AS 1 s. 151, 253, 256; AS 2 s. 14, 51, 191).

6B. Wydarzenia:

1498 wspomn. pożar m. P. → p. 3.

[1520 X] niemieccy zaciężnicy wielkiego mistrza krzyż, palą P.¹¹Data wydarzeń wojennych na tym terenie wg M. Biskupa, „Wojna pruska” czyli wojna Polski z zakonem krzyżackim z lat 1519-1521, Olsztyn 1991, s. 332-333, który jednak nie wspomina o fakcie spalenia P. (por. też → Międzyrzecz, p. 6B) → p. 3.

1602 3 VI w P. synod duchowieństwa archidiakonatu pszcz., zwołany przez bpa pozn. Wawrz. Goślickiego (Now. 2, 270; AE XVI, cz. II, 97v n.).

16 V 1631 (wzm. 1640) pożar m. P., dworu bpiego i kościoła par. → p. 5B.

Dok. wystawione w P.: 1276 25 X przez bpa pozn. Mikołaja dla kl. w Paradyżu (Wp. 1 nr 462); 1424 19 II (na zamku w P.) przez Hektora [z Koziemina, obecnie Koźmin k. Turku] oficjała i tenut. pszcz. (sprzedaż sołectwa w Szarczu; Wp. 8 nr 987); 1504 16 VIII przez bpa pozn. Jana Lubrańskiego (bp był w P. przejazdem, w poselstwie od króla do Brandenburgii; AA nr 257).

Pobyty w P. bpa Andrzeja Bnińskiego: 2IX [1443?], 7 VIII i 9 VIII 1441, 13 VIII 1447, 20 I i 14 XII 1449, 20 I 1450, 2 XI 1453, 20 II i 28 VIII 1457, 4 (5?) XI 1459, 28 III i 30 III 1463, 6 (?) V 1465, 18 VI i 20 VI 1466, 1811469, 24 II i 26 II 1470, 211, 25 I i 2911471, 24 I i 27 I 1472, 3 IV, 5-8 IV 1473 (AE I, k. 11, 69v, 70v, 128, 147a, 168, 172v, 205, 245v, 249; AE II, k. 10v, 70, 124, 154, 242, 273v, 304, 304v, 344, 376, 376v). [Księgi następców Andrzeja Bnińskiego, Uriela Górki (AE III) i Jana Lubrańskiego (AE IV-VI), nie notują pobytów tychże biskupów w P. (→ wyżej: dok. wystawione w P.).]

7. ŁOp. 345-347; SG 9, 253-255; [L. Plater], Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Lipsk 1846, s. 267.

8. Na terenie P. liczne stanowiska archeologiczne, w tym 3 grodziska. Najstarsze to grodzisko owalne, położone na NE od P. i na E od szosy do Poznania, datowane na VII-X w. Drugie grodzisko – na SE brzegu Jez. Miejskiego [XVI-wieczna nazwa jez. → Pczew, obecnie jez. Kochie], na półwyspie Ś. Katarzyny; ślady wału (starszy – o konstrukcji przekładkowej, młodszy – skrzyniowej), zabytki datowane na IX - XI/XII w.; na zniwelowanym grodzisku powstało cmentarzysko szkieletowe, datowane na II połowę XIII – XIV w. [brak pozostałości budowli sakralnej]. Najmłodsze grodzisko stożkowate, datowane na XIV-XV w., leży na zachodnim brzegu Jez. Miejskiego, tuż na N od miasta, w pobliżu kościoła par.; miejsce zw. jest Wieżową Górą (Schneckenberg); średnica stożka u podstawy 45 m, wysokość ok. 15-20 m; zabytki: m. in. gałka miecza, fragmenty naczyń [grodzisko to najpewniej identyfikować należy z pozostałościami średniowiecznego zamku biskupiego w P.] (Hensel 5, 314-322).

[1439-1471], zachowana na dok. z 1553, gotycka pieczęć P., obok h. miasta napis „S civitatis pczewo”; 1679 (zachowana na dok. z 1777) pieczęć P. z napisem „Sigillum civi. Pscevien. 1679” (M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, „Ruch Samorządowy” 6, 1932, s. 16).

1791 opis pieczęci m. P., z wyobrażeniami biskupiej infuły, pastorału i h. Łodzią oraz z napisem: „Sigillum ci. Psce[we]. 1579” [h. Łodzią byli bpi pozn.: Jan Łodzią (1335-46), Andrzej Bniński (1438-79) i Uriel Górka (1479-98); w 1579 bpem pozn. był Łukasz Kościelecki h. Ogończyk] (Warschauer 9).

Herb m. P.: w czerwonej tarczy dwa skrzyżowane złote klucze, a pomiędzy nimi, w górnej części, inicjał P. (F. A Vossberg, Wappenbuch der Städte des Grossherzogthums Posen, Berlin 1866, s. 6 i tabl. I).

Uwaga: Warschauer 10, wspomina księgę wójtowską m. P. z l. 1554-68, zawierającej przede wszystkim rezygnacje; początkowo księgę prowadzono po łacinie, a od 1564 – po polsku. Księga ta zaginęła w czasie II wojny.