1. poł. XIV w. rps z XV w. Trzczel (DA lib. IX 48, pod datą 1307), 1. poł. XIV w. kop. XV, XVI w. Trzel (MPHn. 9, 65 – Rocznik świętokrzyski, pod datą 1338), 1319 or. Forstetel¹Wydawca (Wp. 4, 332) oraz K 3, 329, przypuszczają, że to forma pomyłkowa, zamiast Torstetel (Wp. 2 nr 1012; CDS 18 nr 3940), 1393 or. Trzel (Lek. 1 nr 1708), 1398 Triczel (Lek. 1 nr 2609), 1403 Trzczel (KP nr 1550), 1403 kop. XVI-XVII w. Turschodel, Turschodil (Wp. 7 nr 482), 1404 Trzeczel (KP nr 1798), 1407 Trczel (ACC 2, 68v), 1422 Trzcel (PZ 7, 42v), 1423 Trczelcze (PZ 7, 71), 1426 Trcel (PZ 8, 126), 1428 Trzrczel (PZ 10, 134), 1434 Trczyel (PZ 12, 253), 1465 Trzeczl (ACC 44, 29), 1507 Trzczyel (ASK I 5, 1v), 1507 Trzcziel (AC 2 nr 1617), 1525 Trzcyel (AC 2 nr 1784), 1535 Tzrzczyel (PG 16, 746v), miasto.

1. 1394 n. miasto²Lokacji m. T. dokonali najpewniej Borkowice, którzy w XIV w. budowali klucze majątkowe m. in. wokół Koźmina, Grodziska i Sierakowa. Szczegółowo zob. T. Jurek, Początki Sierakowa, „Sierakowskie Zeszyty Historyczne” 1, 2008, s. 39-41 (opidum; Lek. 1 nr 1807a); 1568, 1571 miasteczko (KoścG 23, 69v-70; PG 121, 149v-156; PP 1, 79v-82; KoścZ 62, 50-53); 1579 n. miasto (oppidum; PG 134, 531).

1434 n. pow. pozn. (PZ 12, 111v); 1407 n. par. własna (ACC 10, 68v); 1510 dek. Międzyrzecz (LBP 175).

2. Zamek: 1. poł. XIV w. castrum (DA lib. IX 48; MPHn. 9, 65 – Rocznik świętokrzyski); 1394-1434 castrum (KoścZ 10 k. 259v, 265v-266; PG 12, 186; PZ 12, 186; Lek. 1 nr 1708, 1807a, 2609; Lek. 2 nr 1667; ZSW nr 675, 682, 1006, 1007, 1017; KP nr 1798, 1835, 2657, 2659, 2684); 1434 fortalicium (PZ 12, 253).

1590 dom i dwór Ostrorogów Lwowskich →Trzciel – dobra, p. 2.

Młyny, kuźnice, folusz, piła nal. do T.:

1379-1603 →Sąpolny Młyn [10,5 km na NE od T.] (Wp. 9 nr 1245; PG 18, 181-183; PG 23, 474-475; PG 80, 195v-197v; PG 87, 77-81; PG 119, 244-246; PG 121, 149v-156; ASK I 3, 21v; ASK I 5 k. 237, 686, 720; ŹD 40; AV 3, 43-45): 1379 budowa młyna i piły [która potem nie jest wzmiankowana] (Wp. 3 nr 1764).

1420-1580 mł. →Mitręga [8 km na E od T.] (KoścZ 6, 74; KoścZ 10, 265v-266; PZ 12, 253; PG 18, 181; PG 21, 716v; PG 80, 195v-197v; PG 87, 77-81; PG 121, 149v-156; PG 134, 531-533; PG 136, 156-157): 1420 →Trzciel – dobra, p. 3: Maciej; 1508, 1510 mł. Mitręga (ASK I 3, 22; LBP 176); 1563 mł. Mitręga i folusz o 3 kołach (ASK I 5, 237); 1577 mł. Mitręga i folusz (ASK I 5, 720); 1580 mł. Mitręga o 2 kołach oraz folusz i piła (ŹD 38; ASK I 6, 152v);

1508 →Folusz [zapewne przy jednym z kilku istniejących k. T. młynów] o 2 kołach, jedno nie jest czynne (ASK I 3, 21v); 1510 w T. są dwa młyny, Mitręga i in. (LBP 176); 1570 w T. są dwa młyny (PG 119, 244-246); 1590 mł. wodny koło m. T., folusz (PG 155, 177); 1590 folusz (PG 23, 474-475); 1640-41 mł. trzcielski [który?] →p. 5A;

1508-80 mł. →Hamrzysko [2,5 km na E od T.] (PG 121, 149v-156; ASK I 6, 720v; ŹD 33): 1508 mł. Hamrzysko o 1 kole (ASK I 3, 22); 1580 mł. Hamrzysko o 1 kole, piła (ŹD 38; ASK I 6, 152v-153);

1522 – 1640-41 kuźnica →Hamer [na E od T.] (KoścZ 24, 211v; PZ 35, 299-300v; PG 16, 746; PG 21, 716v; PG 119, 244-246; PG 121, 149v-156; PG 134, 531-533; PG 136, 156-157; KoścZ 62, 50-52; PP 1, 79v-82; ASK I 5, 720): 1563 Hamer o 3 kołach (ASK I 5, 237); 1580 Hamer o 2 kołach (ŹD 38; ASK I 6, 152v); 1590 Hamer czyli kuźnica (PG 155, 177; PG 23, 474-475); 1640-41 folw. zw. Hamer (AV 10, 105v-107v).

1422 gran. T. i Lewic →Trzciel – dobra, p. 3: Maciej; 1449 rozgraniczenie T. z Kuczkowem, Lutolem Mokrym i Lutolem Suchym (Th. Warmiński, Urkundliche Geschichte des ehemaligen Cistercienser-Klosters zu Paradies, Meseritz 1886, s. 80); 1510 T. z przynależnymi wsiami leży wśród borów i lasów, w T. jezioro i stawy (LBP 175-176, też →p. 5A); 1520 rozgraniczenie między T. z wsiami Jabłonka, Zębowo i Grodna z m. Lewice; w opisie gran. wspomn. kopiec narożny przy końcu błota zw. →Długie Bagno, gran. biegnie do kopca narożnego, który leży przy błocie (lutum) zw. Bagno, a dzieli on T., Lewice i Grodnę oraz T., Lewice i Jabłonkę (PZ 29, 90; CP 378, 179-181, pod 1521, wg kop. z XVIII w.); 1522 drzewa sosnowe w borach m. T. (KoścZ 24, 211v); 1535 bory m. T. (PG 16, 746v); 1550 wyspa alias ostrów w m. T. →Trzciel – dobra, p. 3: Stan. Młodszy; 1560 ostrów (insula alias ostrow) Wielgoszcza w T. (K 3, 374 i K 8, 130, cytowanego tam aktu nie odnaleziono); 1568 w dziedzinie T. leży jezioro →Lutolek (K 2, 409, cytowanego tam aktu nie odnaleziono); 1568 wielki bór między Hamrem a T. (PZ 35, 299-300v); 1568 Abraham Zbąski dz. Strzeżewa pozywa Ostrorogów Lwowskich o zniszczenie kopca na granicy Strzeżewa i miasteczka T.; kopiec ten stał przy drodze ze Strzeżewa do T.; wspomn. też kopce przy lesie zw. Drzewiane Laski, kopiec zw. Łoziny i miejsce zw. Gumieniska; Ostrorogowie wyrąbali w granicznym lesie na długości 1/2 mili nowe „miecisko”, rzucali tam sieci i gonili zwierza (KoścG 23, 69v-70); 1568, 1571 bory i lasy T. (PZ 35, 299-300v; PG 121, 149v-156); 1571 rozgraniczenie między T. a m. Zbąszyń (KoścZ 62, 50-53; PP 1, 79-82); 1579 lasy m. T. (PG 134, 531-533); 1640-41 jezioro za mostem [na Obrze] na Pogańskiej Górze, lasy, olszyna pod m. T. →p. 5A.

1510 role mieszczan →p. 3, też →p. 5A.

Drogi: 1568 z T. do Strzeżewa (KoścG 23, 69v-70); 1571 z Lwówka do T. (PG 121, 149v-151); 1580 z T. do Lewic (PG 136, 474-476).

3. Przynależność polityczna. 1319 10 VIII Henryk [II Wierny] i Przemek książęta głog. odstępują margr. brand. Waldemarowi swoje ziemie, m. in. nad rz. Obrą [tj. swoją zwierzchność terytorialną; →Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 3A], w tym F. i →Rybojady (Wp. 2 nr 1012; Wp. 4, 332; CDS 18 nr 3940); [śmierć margrabiego Waldemara dnia 14 VIII 1319 zniweczyła plany przyłączenia T. do Brandenburgii, T. do 1793 nal. do Polski].

Własn. monarsza, potem szlach. →Trzciel – dobra, p. 3.

Podatki miejskie. 1458 m. T. ma dostarczyć 2 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129; „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, nr 3, s. 396); 1462-63 m. T. płaci podatek zw. cyzą w ratach (2 rata [pozostawiono puste miejsce], raty 3-6): 1 kopa bez 2 gr, 18 gr, 3 wiard., 29 gr (Cyza 545-547); 1507 T. płaci 1 kopę gr szosu (ASK I 5, 1v); 1510 m. T. i przynależne wsie położone są wśród borów i lasów; w mieście nie ma łanów, a mieszczanie uprawiają tylko cząstki ról w wykarczowanych miejscach; 2 młyny (Mitręga i in.), jezioro i stawy, folwark (LBP 175-176, też →p. 5A); 1563 szos z m. T. (ASK I 5, 237); 1577 pobór z par. T. od Sąpolnego Młyna, Hamru, mł. Mitręga, folusza, mł. Hamrzysko, wsi Siercz, Jabłonka i Rybojady (ASK I 5, 720); 1580 pobór z par. T. (z każdej wymienionej osady i młyna płaci Marcin Lwowski): Hamer trzcielski, mł. Mitręga o 2 kołach z foluszem i piłą, Jabłonka, Rybojady, Siercz, mł. Hamrzysko o 1 kole oraz piła (ŹD 38; ASK I 6, 152v-153); 1582 pobór z T. Marcina Lwowskiego: zapłacono 12 fl. szosu (ŹD 57).

1505 Stan. Firyk z bratem [z T.?] →p. 5A.

4. 1466 Szczepan (Stephanus) wójt w T. wspomn. jako zm.; wd. po nim Jadwiga z Lwówka toczy proces z Jakubem nowym wójtem w T. o 6 grz., które jej zm. mąż Szczepan zapisał w testamencie jej i ich c. Małgorzacie na wójtostwie w T. (ACC 45, 86v); 1510 role wójtostwa →p. 5A; 1537 szl. Jan Rosnowski wójt w T., brat Piotra zabitego w Kościanie (KoścG 8, 337v; PG 17, 92).

5A. Kościół par. Ś. Wojciecha. 1407 Filip pleb. w T. śwd. (ACC 2, 68v); 1421 Bartłomiej pleb. (Now. 2 s. 473, przyp. 84); 1427 Maciej pleb. w T. w sporze z Mac. Klockiem (Kloczek) kapelanem zamku w T. (presbiter castrensis) [kapelan dziedzica] oraz z Janem pleb. w Bukowcu [k. Międrzyrzecza] (ACC 10, 177).

1434-62 Michał pleb., altarysta w T. (Now. 2 s. 473, przyp. 84, podaje, że plebanem był 1434-65): 1461, 1468 tenże altarysta w T., 1465 tenże niegdyś pleb., obecnie altarysta →p. 5B; 1462 temuż plebanowi w T. sprzedaje Mik. Koleński 8 fl. węg. czynszu rocznego na Bielsku z zastrz. pr. wykupu za 100 fl. węg. (PG 6 s. 31, dawniej k. 97).

1466 Maciej pleb. w T. toczy procesy z Małg. Waldową [mieszczką] z →Lwówka dot. nowej altarii w Lwówku (ACC 45 k. 87, 88v, 96, 101v-110, 112v, 115, 120v); 1485 Maciej pleb. (Now. 2 s. 473, przyp. 84).

1498 Wojciech pleb., zamienił się ze swym następcą na altarię w Lwówku³W →Lwówku znamy Wojc. Polaka, Polaczka, altarystę 1502, 1510 i 1518, też prepozyta kościoła Ś. Ducha w Lwówku 1517-29, później altarystę w Poznaniu; 1498-1500 Szymon pleb. (Now. 2 s. 473, przyp. 84).

1505 Jakub wikariusz w T. oskarżony o to, że w tym roku w dniu Nawiedzenia NMP [2 VII] z ambony w kościele par. w T. pomówił szl. Jana burgr. w T., który ręczył za zachowanie pokoju między Stan. Firkiem (Fyrek) i jego bratem [z T.?, z którejś ze wsi parafialnych?] a [bez imienia] rektorem szkoły w T. (AC 2 nr 1593).

1508-80 do par. T. nal.: 1508 Folusz o 2 kołach, mł. Mitręga, Sąpolny Młyn⁴Mł. →Sąpolny wymieniany w 1508, 1563 i 1577 w par. T., w 1580 w par. Wytomyśl, w 1603 w par. Lwówek, Hamrzysko, wsie Jabłonka, Rybojady i Siercz (ASK I 3, 21v-22); 1510 mł. Mitręga, Rybojady z małym kościołem przyłączonym do par. w T., Siercz i Jabłonka (LBP 175-176); 1553 mł. →Bobrówka⁵Mł. →Bobrówka wymieniany w 1510 i 1577 w par. Lwówek, w 1553 w par. T., w 1563 i 1580 w par. Wytomyśl (ASK I 3, 257; ASK I 5 k. 169, 238v, 686, 724; ŹD 40) (ASK I 5, 169); 1563 Sąpolny Młyn, Hamer, mł. Mitręga, Folusz, Siercz, Jabłonka i Rybojady (ASK I 5, 237); 1577 Sąpolny Młyn, Hamer, mł. Mitręga, Folusz, mł. Hamrzysko, wsie Siercz, Jabłonka i Rybojady (ASK I 6, 720); 1580 Hamer trzcielski, mł. Mitręga, Jabłonka, Rybojady, Siercz, mł. Hamrzysko (ŹD 38; ASK I 6, 152v-153).

1510 kościół par. Ś. Wojciecha patronatu dziedziców Lwówka; miasto T. i wszystkie wsie lokowane są wśród borów i lasów; w mieście nie ma łanów, tylko wykarczowane cząstki ról, które mieszczanie uprawiają i dają burgrabiemu [a więc dziedzicom] do zamku dzies. snop., a jej tytułem płacą plebanowi po 3 gr z każdego domu; wójtostwo ma role i płaci dzies. tak jak inni; są 2 młyny: z większego, tj. z mł. Mitręga dają tygodniowo po 2 korczyki (coretos) żyta, a z drugiego po 2 korczyki żyta kwartalnie; są jezioro i stawy (stagna) plebańskie; panowie [dziedzice] płacą plebanowi 3 grz. [tytułem dzies.?, czynszu?]; jest folw. dziedziców, z którego płacą plebanowi dzies.; w →Rybojadach tychże dziedziców uprawiają także cząstki ról i oddają dzies. do zamku [w T.] oraz płacą plebanowi [z tytułu dzies.] po 3 gr; w Rybojadach jest mały kościół przyłączony do par. T.; ze wsi →Siercz sołtys daje dzies. burgrabiemu, z 8 ł. kmiecych też dają dzies. do zamku, a wszyscy wraz z sołtysem płacą plebanowi w T. po 3 gr; z →Jabłonki dają dzies. snop. burgrabiemu do zamku w T., plebanowi z T. płacą [tytułem dzies., co wynika z opisu całej par. T.] po 3 gr; pleb. ma 2 jatki rzeźnickie w Lwówku, a od ich dzierżawców (conventores) ma 6 wiard. z pierwszej i 5 1/2 wiard. z drugiej jatki; pleb. otrzymuje dzies. snop. z 1 pola (campus) w Posadowie w par. Lwówek; pleb. ma też cz. roli we wsi Rybojady (LBP 175-176).

1510 pleban z Kwilcza otrzymuje po 4 gr z każdego łanu w T. (LBP 171).

Zm. 1516 Wojc. Pnigas pleb. (Now. 2 s. 473, przyp. 51).

1516-33 Jan z Brójec pleb. (Now. 2 s. 473, przyp. 51): 1532 [tenże?] Jan pleb. w T. w sporze z Jerzym Lwowskim (ACC 107 k. 74, 89).

1532-83 plebani w T.: 1532 Jakub [może dzierżawca dochodów kościoła?], 1541-45 Jakub Vantho, 1545/46 Stanisław, 1546/47 Andrzej z Motylewa (następnie pleb. w Brodach), od 1547 Grzegorz z Chodzieży, do 1583 Daniel Kostro (Now. 2 s. 473, przyp. 84).

1551 przywilej plebana na łąki za lasem Krzywien →niżej, pod 1640-41.

1564 T. płaci bpom pozn. dziesięcinę wiard. [liczby łanów nie podano] (IBP 306).

1603-07 kościół par. Ś. Wojciecha w T.; miasto miało drugi kościół [Ś. Anny →niżej], lecz latem spłonął (AV 3, 24).

1640-41 wizytacja kościoła par. Ś. Wojciecha w T.: pleb. ma 2 zagr., jednego w Sierczu, drugiego w Rybojadach, mają oni cząstki ról i ogrody (horti); pleb. ma łan roli niedaleko mostu na rz. Obrze za Rybojadami, położony między rolami kmiecymi oraz łąkę nad tą rzeką; ma też 1/4 roli koło m. T. wraz z 2 łąkami przy tej roli; ma również 2 cząstki ról oraz 2 łąki w kierunku Zbąszynia, lecz leżą one nieuprawiane; łąka zw. W Krzywiu [→Krzywy Las] zarasta krzakami, jest rola wikariusza; pleb. posiada przywilej z 1551 na łąki położone za lasem Krzywien, nabył je w drodze zamiany za łąki w olszynie pod m. T.; pleb. ma barcie w lasach, lecz opust.; pleban otrzymuje dzies. snop. z folw. T., z folw. [zw.] Stary Folwark i folw. zw. Hamer; z Siercza i Rybojadów pleban otrzymuje meszne po 1 korcu (modius) owsa i żyta [z łanu], a z Jabłonki [mesznego tyle samo]⁶Tekst dot. →Jabłonki zawiera radykalny skrót, który prawdop. oznacza, że w Jabłonce dają mesznego w wysokości takiej, jak ze wsi poprzednio opisanych; mieszczanie w T. dają po 1 korcu żyta; mieszczanie z T. i kmiecie [ze wsi parafialnych?] dają po 3 gr czeskie plebanowi i tyleż rektorowi szkoły, a z mł. trzcielskiego po 2 ćw. żyta rocznie; jezioro (lacus) za mostem [na Obrze] na Pogańskiej Górze nal. do plebana; w T. jest szpital; kościół Ś. Anny [położony] w kierunku Lwówka spłonął; kościół filialny w Rybojadach spłonął (AV 10, 105v-107v).

5B. Altaria NMP w kościele par., patronatu dziedziców Lwówka. 1465-68 Michał altarysta, pleb. w T. [1434-62 →p. 5A]: 1465 tenże niegdyś pleb. w T., a obecnie altarysta nowo erygowanej altarii w T., zeznaje, że Mik. Koleński wykupił 8 fl. węg. czynszu rocznego wraz z sumą 100 fl. węg., jakie ciążyły na dziedzinie Bielsko; następnie Michał kupuje od Piotra Słomowskiego [czyli Głażewskiego] 8 fl. czynszu z Głażewa z zastrz. pr. wykupu za 100 fl. węg. (ACC 44, 29; PG 6, 99v, dawniej k. 207v); 1468 tenże altarysta w T. w sporze z prac. Marcinem poddanym (servilis) z Kiebłowa (ACC 47, 73).

1491 Piotr altarysta w T. w sporze z Andrzejem z Głażewa (ACC 68, 89).

1510 altaria NMP patronatu dziedziców Lwówka ma 8 fl. węg. czynszu zapisanego na 1/2 Głażewa (LBP 176).

5C. 1603-07, 1640-41 kościół Ś. Anny w kierunku Lwówka →p. 5A.

5D. Szpital [może kościołem szpitalnym był kościół Ś. Anny →p. 5C]: 1482 Jan prepozyt [pewnie szpitala] (Now. 2 s. 473, przyp. 84); 1640-41 szpital →p. 5A.

5E. Rektor szkoły: 1505 →p. 5A; 1640-41 →p. 5A.

6. 1506 Jan z T. wikariusz w →Panience wykonawca testamentu Jana Sobiepana kmiecia z Chwałkowa (AC 2 nr 1606); 1507 Tomasz z T. kleryk posiadający niższe święcenia pozwany przez Mikołaja pleb. w →Jaszkowie o kradzież w Jaszkowie szat liturgicznych oraz srebrnych i pozłacanych przedmiotów kultu, m. in. krzyża oraz pektorału (AC 2 nr 1617); 1509 Jan z T. pleb. w →Sarnowej (ACC 86, 56 – 2 zapiski); 1510 Jan z T. prezentowany przez Andrzeja Gryżyńskiego na plebana w →Gryżynie (ACC 87 k. 1v, 15v); 1512 Jerzy z T. rektor szkoły w Kaźmierzu (DepTest. IV 288); 1525 Małgorzata z T. służąca w Poznaniu (AC 2 nr 1784); 1534 Katarzyna z T. [mieszczka w Poznaniu?] znajdowała się w agonii, ale skoro mąż uczynił ślub, że trzykrotnie obejdzie kościół Bożego Ciała w Poznaniu i złoży ofiarę za otrzymaną łaskę, zobaczył ją przywróconą zdrowiu (Księga cudów poznańskiego kościoła Bożego Ciała [1493-1604], opr. W. Karkucińska, A. Pawlaczyk, J. Wiesiołowski, KMP 1992, nr 3-4, s. 102); 1535/36 Jan z T. pleb. w →Luboszu (Now. 2 s. 462, przyp. 63); od 1536 Wawrzyniec z T. pleb. w Lewicach (SzPozn. 194; Now. 2 s. 462, przypis 49); 1581 uczc. Gabriel z T. woźny sąd. w Kościanie (KoścZ 67, 195-196v).

8. Grodzisko stożkowate na wschodnim brzegu Obry, ok. 500 m na NW od mostu na Obrze, na piaszczystej wydmie, od NW oddzielone głębokim rowem od południowej partii wyniesienia; nasyp ma podstawę kolistą o średnicy 53-55 m i wysokość ponad 4 m; od SE zachowany fragment wału o szerokości 15 m i wysokości 3 m; wał obłożony z obu stron poziomo układanymi belkami, podtrzymywanymi przez pionowe kołki, jego szerokość u podstawy nie przekraczała 6 m; rozpoznano 2 fazy budowy wału, w obu przypadkach zniszczone przez pożar; wykop usytuowany na środku grodziska pozwolił na rozpoznanie 2 głównych faz użytkowania grodu, zabytki datowane są: 1. faza – XII/XIV-XV w., 2. faza – koniec XIV-XVI/XVII w.

Ok. 1 km na S od centrum Starego Miasta (na wschodnim brzegu Jez. Młyńskiego) znaleziono kilkanaście fragmentów naczyń z XI-XIII w.; w różnych punktach Starego Miasta, m. in. obok kościoła na Rynku, też na polach na N i S od Starego Miasta i we wschodniej cz. miasta nad tzw. Czarną Łączą, odkryto ślady osady miejskiej; ślady osadnictwa z XIII w. stwierdzono na N od Starego Miasta i we wschodniej jego cz.; na N od Starego Miasta – ślady osadnictwa wczśr., a po lewej stronie ujścia Czarnej Strugi do Obry – ślady konstrukcji mostu i umocnień z XV w. (A. Marciniak-Kajzer, Średniowieczny dwór rycerski w Polsce. Wizerunek archeologiczny, Łódź 2011, s. 439-440; Hensel 7, 56-60).