Zamek: 1452 fortalicium czyli „przygródek” (PZ 17, 75-76v); 1453 castrum (PZ 17 k. 138, 195, 281); 1479 fortalicium (MS 1 nr 1529); 1512, 1513 castrum (MS 4 nr 1505, 1910); 1565 baszta na kopcu (LWK 1, 24); szczegóły wszystkich przekazów →niżej.

Zasięg: [Stwo ujskie obejmowało wsie po obu stronach rz. Gwdy, stanowiącej gran. województw pozn. i kal. Do stwa zaliczano też m. →Piła, niekiedy uważane za osobną tenutę. Piotrkowska 2, 86, oraz L. Polaszewski, Własność feudalna w województwie kaliskim w XVI wieku, Poznań 1976, s. 83-84, wyliczają w stwie ujskim dla schyłku XVI w. w sumie ponad 40 obiektów, z których wiele nie ma poświadczenia w przekazach średniowiecznych].

1470 m. V. z przynależnymi wsiami Nowa Wieś, Chrostowo, Kaława i Podanin zalegają z podatkami król. i nie stawiają się na pozew starosty gen. Wlkp. (PG 57, 90v); 1501 granice dóbr król. U. →Ujście, p. 2; 1513 król Zygmunt odnawia przywilej dla wójta Piły, wydany przy lokacji tego miasta przez Marcina ze Sławska tenut. ujskiego; wójt zobowiązany jest podczas wojny służyć na zamku V. (MS 4 nr 1910); 1586 do starostwa U. nal. Pieniężny Lasek, Sarni Ostęp, las Wielkie Czeladzino z barciami (WG 1, 301); 1591 mł. we wsi Białagóra w stwie ujskim, zbudowany jeszcze za pozwoleniem Stan. Górki (Sumariusz Metryki Koronnej, seria nowa, t. 5, Warszawa 2009, nr 328); 1592 wieś Pokrzywnica w starostwie ujskim (Sumariusz Metryki Koronnej, seria nowa, t. 6, Warszawa 2012, nr 511).

1565 we dworze w U. jest dom wielki, dom gospodarski z piekarnią i stajnią na 6 koni, przy nim 2 stajnie na 71 i na 50 koni, browar, kuchnia z łaźnią; za wielkim domem jest kopiec oblany wodą a na nim „baszta”, którą zaczęto budować za czasów [Hieronima] Mosińskiego [zm. 1540] oraz drewniana piwnica; na kopiec prowadzi most na palach; we dworze jest burgrabia z pachołkiem, burgrabina, pisarz, klucznik, kucharka, dziewka oraz 4 strażników puszczy; do starostwa nal. folwarki Łubianka, Chrostów, Rataje i Zelgniewo (LWK 1, 23-26); 1565 tenuta: miasteczko U. [jego opis →Ujście, p. 4B], mostowe, wsie Motylewo, Nowa Wieś, Zelgniewo z folw., Brodna, Śmiłowo, Łubianka z folw., Rataje z folw., Kaława, Podanin, Chrostowo z folw., Stobno z folw., Jastrowie nowo osadzone przed 3 laty, Tarnów, Byszki; jeziora nal. do U. i Piły: Święte, Hamer, Płocicze, Rowy, Stryjewo, Noszewo, Bobrowo, Krępsko Podnie, Krępsko Radlino, Łękaw, Krąpsko, Jastrowie, Jastrowie Małe, Rataje, Okunie; jeziorka, z których nie ma dochodów: Słone, jez. przy Nowej Wsi, Linowo, 2 stawki w Łubiance, stawki przy Hamrze pilskim i przy Hamrze stobnickim; dochody stwa wynoszą razem 2001 zł 21 gr 9 denarów (LWK 1, 143-155); osobno opisane m. Piła z 3 młynami, Hamrem, wójtostwem, co wszystko przynosi 499 zł 23 gr 6 denarów dochodu (LWK 1, 139-142).

Tenutariusze (ich zestawienie daje G.Star. 66-67): 1376 Fryderyk Wedel pan na U. ginie podczas walk o Złotorię [w ziemi dobrz.] z ks. Władysławem Białym (MPH 2, 660 – Kronika Janka z Czarnkowa).

1384 ludzie Dobiesława z Gołańczy i jego braci¹W pochodzącym z XV w. Dopełnieniu szamotulskim Rocznika Traski napisano, że w wojnie domowej w Wlkp. uczestniczyli Wierzbięta ze Smogulca, Jakub Kusz z Gołańczy i in. posiadacze zamków na granicy Saksonii [Brandenburgii], to jest U., Babimostu, Zbąszynia i in. (MPH 2, 861). Za tym mocno nieścisłym przekazem kryje się zapewne pamięć o tym, że Gołanieccy byli tenut. w U, dzierżących zamek V., palą dwór Przecława z Gułtów w Wełnie (MPH 2, 753 – Kronika Janka z Czarnkowa; DA lib. X 138).

1404-21 Maciej z Wąsoszy sędzia ziemski kal., a następnie wda kal., zm. 1423/24, często określany jako Maciej z U. (Weise 1 nr 40, 115; Reg. 1 nr 764, 780; Reg. 2 nr 1526; Wp. 8 nr 913; CEV nr 672; DA lib. XI 246): 1406 tenże przyjmuje od Krzyżaków 300 grz., a 1407 kolejnych 200 grz. za zastawiony im las Babsk i wieś Gronowo²Obiekty te leżały w pow. nak., na granicy z Pomorzem i stanowiły prywatne dobra Macieja (wcześniej zastawiał je jego stryj Sędziwój z Szubina). Szerzej: A. Szweda, Las Babsk w stosunkach polsko-krzyżackich w XIV i XV w., w: Biskupi, lennicy, żeglarze, Gdańsk 2003 (Gdańskie studia z dziejów średniowiecza 9), s. 413-425 (Reg. 2 nr 1573, 1589); 1421 tenże wraz z Sędziwojem z Ostroroga star. gen. Wlkp. piszą do wielkiego mistrza krzyż. w sprawie przeszkód czynionych pol. poddanym w drodze do Szczecina przez ludzi z Drezdenka i Landsbergu [obecnie Gorzów Wlkp.] (Reg. 1 nr 3395).

1427-40 Maciej z U., Uscki, syn Macieja z Wąsoszy [nie wiemy, czy cały ten czas posiadał U., czy też tylko używał nadal nazwiska Uscki, pozbywszy się już tych dóbr] (Reg. 1 nr 6606; WR 1 nr 1598; PZ 9 k. 104v, 146v; PZ 12, 187; PZ 15, 212v).

1430-52 Marcin ze Sławska kaszt. pozn., zm. 1452/53: 1430 temuż król Władysław Jag. zapisuje 500 grz. na m. U. z wsiami Rataje, Zelgniewo, Podanin, Chrostowo, Nowa Wieś i Śmiłowo oraz zezwala mu wykupić te dobra od Piotra Korzboka [z Trzebawia] (Wp. 5 nr 515); 1432 ludzie [tegoż] pana pozn., starosty w U. czynni podczas napadu k. Drawska (Neumark nr 695); 1437 tenże lokuje wieś Brodna, a sołectwo w niej sprzedaje prac. Pawłowi sołtysowi z Zelgniewa (Wp. 10 nr 1441); 1451 tenże zaświadcza, że Paweł wójt z Piły odstąpił szl. Michałowi z Nowej Wsi wójtowi w V. młyn w Pile (MK 29, 174; reg. MS 4 supl. nr 854, z błędem: Michał de Krona!); 1452 tenże pozywa wójta, ławników, burmistrza, rajców i mieszczan z W. z wszystkich ich dóbr, barci, ról i in. o to, że będąc jego poddanymi napadli zbrojnie w liczbie 500 ludzi na fortalicium czyli „przygródek” w W. i zdobyli je, zabijając przy tym jego syna Szymona, jego braci Jakuba i Macieja oraz sługi Stanisława, Macieja i Marcina (PZ 17, 75-76v).

1437 Jan miecznik pozn. i Jan dziedzice z Bnina [tenutariusze w U.?]³Miecznik Jan Bniński ze Stęszewa to stryj drugiego z wymienionych Janów, syna Mikołaja. Bratem Jana i Mikołaja był Piotr z Opalenicy, ojciec Mac. Mosińskiego i Piotra bpa włocł., którzy mieli potem zapisy na U. Zdaje się to wskazywać, że jakieś pr. do stwa ujskiego posiadać mógł już Andrzej z Bnina, znany w końcu XIV w. ojciec Piotra z Opalenicy, Jana ze Stęszewa i Mikołaja z Bnina. W związku z tenutą U. stać mógł proces, jaki w 1427 Jan z Bnina toczył z Mac. Usckim [z Wąsosza] (PZ 9 k. 104v, 146v). Kiedy jednak w 1541 wróciły do króla dokumenty dot. zapisów dla Bnińskich, były to wszystko dokumenty Kazimierza Jag prezentują kandydata na pleb. w W. →Ujście, p. 5.

1453-62 Mikołaj ze Sławska [wnuk Marcina po synu Szymonie] w procesie z Żydami pozn. pozwany ze Sławska, in. swych dóbr oraz z pieniędzy, jakie ma na zamku i m. V. z przynależnymi do tego zamku wsiami (PZ 17 k. 136, 195, 281).

1463 Jan Żyrnicki tenut. w V. (GG 2, 42).

1473-92 Maciej z Bnina, Mosiński [brat Piotra], krajczy kor. 1466-75, star. gen. wlkp. 1473-84, wda kal. 1475-77, wda pozn. 1477-92, zm. 1492/93: 1473 temuż król zapisuje 600 fl. na V. z przyległymi wsiami, 1478 – 100 grz. na U. i Pile, 1479 – 200 grz. oraz 100 grz. na V. i Pile (MS 1 nr 1026, 1483, 1507, 1529); 1487 temuż król zezwala zastawić Wojc. Potulickiemu za 500 fl. Podanin i Kaławę z mł. Wierzbnik, należące do dóbr V. (MS 1 nr 1869); 1489 tenże →Ujście, p. 4C; 1492 temuż król zezwala na odstąpienie Marcinowi Ściborowicowi z Ponieca dóbr U. i Piła wraz z wójtostwem w U. (MS 1 nr 2194; MS 2 nr 45-46; MK 17, 12-13).

1479 Piotr z Bnina [brat Macieja] kantor gnieźn. i sekretarz król.; król Kazimierz Jag. zapisuje mu 100 grz. na m. U. z przyległymi wsiami (MKOpor nr 13); 1488 temuż bpowi włocł. król zezwala wykupić od Wojc. Potulickiego wieś Rataje należącą do dóbr U. (MS 1 nr 1947); 1492 król Kazimierz Jag. na prośbę Piotra bpa włocł. i Macieja z Bnina zezwala Marcinowi Ściborowicowi z Ponieca zapisać ż. Barbarze z Opalenicy [bratanicy Piotra i Macieja] po 1500 grz. posagu i wiana na U., a następnie Jan Olbracht potwierdza ten konsens (MS 1 nr 2193; MS 2 nr 47).

1504-40 Hieronim Mosiński [syn Mac. Mosińskiego]: 1508 król Zygmunt ustanawia zakład między tymże a braćmi Dziembowskimi, którzy dokonywali szkód w dzierżonych przez niego dobrach król. U., Piła i Śmiłowo (NG 4, 441); 1508 Nowa Wieś nal. do dóbr ujskich w posiadaniu tegoż Hieronima (MS 4 nr 23133); 1512 tegoż król utrzymuje w dożywotnim posiadaniu dzierżonych dóbr król. w Wlkp., pod warunkiem, że zajmie się budową zamku w V.⁴Z opisu w lustracji z 1565 wynika, że Hieronim rzeczywiście rozpoczął budowę „baszty” na kopcu (→wyżej: Zasięg) (MS 4 nr 1505; AG perg. 995); 1513 tenże →Ujście, p. 3B; 1514 temuż król zezwala wykupić z rąk Piotra i Mik. [Potulickich] z Chodzieży wieś Rataje nal. do V. (MS 4 nr 2284; Rykaczewski 303); 1518 temuż król potwierdza dożywotnie posiadanie dóbr V., Piła i Mosina (MS 4 nr 2773; Rykaczewski 293; AG perg. 1016); 1518-19 tenże toczy proces z Mik. Potulickim o Rataje (MS 4 nr 11940, 12184; Rykaczewski 303-304); 1518-19 tenże →Ujście, p. 4C; 1521 tenże zapowiada m. V. i Nową Wieś wobec sąsiadów z Jabłonowa i Mirosławia, a osobno zapowiada Kaławę i Podanin (PZ 29, 184v-185); 1530 król Zygmunt zezwala Sylwestrowi, Erazmowi i Grzegorzowi Kretkowskim na wykup z rąk tegoż Hieronima miast V. i Piła (MS 4 nr 5735); 1539 temuż tenut. w Pile król zezwala na wykup Tarnowa z rąk Krzysztofa i Mac. Glasenappów (MS 4 nr 18983); 1540 tenże →Ujście, p. 4C; 1540 tenże przekazuje w testamencie królowi sumy, które zapisane miał na U., Mosinie i Ratajach (AE IX 167v-169v; in. postanowienia →Ujście, p. 3B, p. 5); 1541 król uznaje szlachectwo Macieja syna tegoż zm. Hieronima, zrodzonego ze związku z córką Stan. Pukarzewskiego, po tym jak Hieronim w testamencie odstąpił królowi sumę 16000 zł zapisaną mu na U. i Mosinie (MS 4 nr 20617).

1542 Jan Gomoliński skwitowany przez króla z zarządu tenutami Mosina, V. i Piła, powierzonymi mu do czasu ich objęcia przez Andrzeja Górkę, a także ze zwrotu 16 dok. króla Kazimierza Jag., zawierających zapisy na V., Pile i Ratajach, uczynione dla przodków Hieronima Mosińskiego, które Hieronim darował królowi (MS 4 nr 20769-20770).

1542-51 Andrzej Górka, 1560-88 jego syn Stan. Górka (G.Star. 66-67); 1565 Stan. Górka →Ujście, p. 4C; 1571 tenże otrzymuje w dożywocie wieś Tarnowo w pow. wał. i zostaje ona przyłączona do stwa ujskiego (MS 5 nr 10635).

1588 król Zygmunt III nadaje Piotrowi Potulickiemu U. i Piłę z wsiami leżącymi w woj. pozn. i kal. (Sumariusz Metryki Koronnej, seria nowa, t. 4, Warszawa 2010, nr 52); 1591-92 tenże Piotr Potulicki (Sumariusz Metryki Koronnej, seria nowa, t. 5, Warszawa 2009, nr 2; Sumariusz Metryki Koronnej, seria nowa, t. 6, Warszawa 2012, nr 402); 1592 tenże kolator kościoła w V. →Ujście, p. 5.

Burgrabiowie: 1437 Stefan Radostowski (Wp. 10 nr 1441); 1480 burgr. z U. uprawia role w Kaławie (AC 1 nr 687); 1497 Wincenty; gdy przybył do Wałcza i zabił sługę tamtejszego burgrabiego, stało się to przyczyną zamieszek w mieście (AC 2 nr 1519).