1416 kop. XIX w. Brzoszowicza (Czer. nr 895), 1425 kop. XIX w. Brzoszowice, Broszowicze (Czer. nr 1778, 1780), 1445 kop. 1455-59 Brzozowycze (MK 3, 327), 1497 kop. a. 1508¹Datę wyznacza śmierć kanclerza maz. Mikołaja z Mniszewa (zm. w marcu 1508; PiberKsiężna 352), na którego polecenie do metryki książ. (MK 5, 216-217v) wpisane zostały dwa dokumenty dotyczące małżeństwa Konrada III Rudego i Anny Radziwiłłówny – 1. Konrada III wyznaczający oprawę wienną swej żonie (1497 r., → p. 3), 2. Mikołaja Radziwiłłowicza woj. wileńskiego i kanclerza WKLit. określający posag swej córki (1496 r.; druk: GrabDyn. s. 581-582 nr 23). Adnotacja o zleceniu wpisu i osobistym sprawdzeniu jego zgodności z oryginałem przez kanclerza znajdują się na końcu wpisu drugiego dok., chronologicznie wcześniejszego. Oba wpisy zostały własnoręcznie podpisane przez Mikołaja Mniszewskiego. Ostatnie wpisy w tej księdze metryki (MK 5) pochodzą z l. 1497-98, potem w kancelarii ks. Konrada kontynuowano wpisy w kolejnej księdze (MK 18). Księga jednak znajdowała się nadal w użyciu, o czym świadczą różnego typu dopiski marginalne oraz zapiska informująca o zakończeniu prowadzenia księgi w związku ze śmiercią kanclerza Mikołaja (MK 5, 212) Brzozewyecz (MK 5, 216v; Iura 2 nr 159), 1499 kop. I poł. XVI w. Brzozovicza (Varia I 7, 5v), 1526 or. Brzozovicza (MK 42, 193), 1540 Brzozowycza (ASK I 46, 73v), 1541 Brzozovycza (ASK I 46, 108), 1563 Brzozowka (ASK I 46, 156v), 1569! [recte: 1570] Brozowicza (LM 1569, 73), [1578] Brzozowicza (ASK I 42, 947v), 1783, 1801-04 Brzozowka (PerthéesMaz.; Heldensfeld 1801-04 ark. 109a), obecnie Brzozówka, 8 km na S od Warki.

1. 1497, 1499, 1525, 1526 z. czer. (MK 5, 216; MK 42, 193; Varia I 30, 16; Lub. nr 265; Iura 2 nr 159, 160); 1540-41, 1563 pow. war., par. Grabowo (ASK I 46 k. 73v, 108, 156v); 1565 z. czer., pow. war. (LM 1565 I 58); 1564 par. Stromiec (ASK I 46, 220v); [1578] par. Grabowo (ASK I 42, 947v).

2. 1565 wieś B. położona między lasami [→ Puszcza Stromiecka] na piaszczystym gruncie, 3 mile od Stromca [ośrodka dzierżawy → p. 3], graniczy z [wsiami] szlach.: Grabowskich [tj. Grabowem i Wolą Grabowską], Trębińskich [recte: Trzebińskich, tj. Trzebinem, Dębową Wolą, Wilczą Wolą, Łękawicą i Suchą Wolą], Cichiońskich [niezident.], Staniszewskich [tj. Wolą Ducką] oraz Leżenicami [Anzelma] Gostomskiego kaszt. płoc., wsią Boże i Wola Boska, wsią król. Niemojewice [będącą] w dzierżawie u panów Zaliwskich [z Zaliwia, z. liw.] i m. Warka (LM 1565 I 64)²W LM 1565 opisano zbiorczo granice 3 wsi należących do dzierżawy stromieckiej – B., Stromca i Woli Stromeckiej, być może zatem B. miała również granice z wsią Niedabyl (par. Stromiec) należącą wg zapisu lustracji do Niedabylskich. Biorąc jednak pod uwagę odległość dzielącą obie osady (ok. 10 km) a przede wszystkim zwarty kompleks leśny → Puszczy Stromieckiej (opis: LM 1565 I 58-59) położony pomiędzy nimi jest to bardzo mało prawdopodobne.

3. Włas. monarsza. 1445 → p. 6; 1497 ks. Konrad [III] zabezpiecza posag swej ż. Annie, c. Mikołaja Radziwiłłowicza wdy wileńskiego i kanclerza WKLit., m.in. na miastach Latowicz i Garwolin z przyległościami, folwarku Bądkowo, mieście Goszczyn z wsiami Długa Wola, Kozina i Pacewo oraz na wsiach Stromiec, Wola Stromiecka i B. w z. czer. z całym prawem książ. (MK 5, 216-26v; Lub. nr 265; Iura 2 nr 159); 1499 ks. Konrad III odnawia i poszerza zapis z 1497 (Iura 2 nr 160); 1525 ks. Janusz [III] zapisuje ur. Wawrzyńcowi Prażmowskiemu kaszt. czer. 600 kóp [gr] na wsiach Stromiec, Wola Stromiecka i B. (Varia I 30, 16); [ok. 1526] kaszt. czerski [Wawrzyniec Prażmowski] trzyma w dzierżawie wsie Stromiec, Wola Stromiecka i B. wraz z lasami za sumę 600 kóp [gr] na mocy zapisu ks. Janusza [III, z 1525], z czego 400 kóp stanowi jego dług u książąt a 200 darowiznę książ. za zasługi (Varia I 7, 144); 1526 Paweł [Dunin Wolski] z Woli wojski rad. i podstarości gost., na prośbę kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego wojewody i star. krak., otrzymuje od króla Zygmunta [I] zezwolenie na wykup z rąk Wawrzyńca Prażmowskiego kaszt. czer. wsi Stromiec, Wola Stromiecka i B., a po wykupieniu na ich dożywotnie posiadanie (MK 42, 193-193v; MS 4/1 nr 5163³W regeście mylnie rozwiązano skrót Caⁿⁱ odnoszący się do urzędu W. Prażmowskiego jako canonici); 1549 w związku ze śmiercią Marcina Wolskiego [zm. 1548; UDR 10, 214], podkomorzego Zygmunta [I], król Zygmunt August nadaje dożywotnio dobra Stromiec z przynależnymi doń wsiami [w tym B.?] Janowi Leżeńskiemu kaszt. małogoskiemu i star. przedborskiemu i jego synowi Janowi dworzaninowi król. (MK 77, 39v-41; MS 5/1 nr 385); a. 1555 VI 26 dzierżawę Stromiec [w tym B.] obejmuje Wojciech Boguski [podskarbi maz.] (LM 1565 I s. XXII, XXV); 1564 [Wojciech] Boguski okazał dok. dożywocia na [dobra] Stromiec [w tym B.] (ML IV-B 7, 337); 1565 Wojciech Boguski wojski przemyski i podskarbi maz. dzierżawi dożywotnio wieś Stromiec i dwie przynależne do tej tenuty wsie – Wolę Stromiecką i B. (LM 1565 I s. 58, 63); 1569! [recte: 1570] Marcin Falęcki ekonom mazowiecki dzierżawi wieś Stromiec i dwie

przynależne do tej tenuty wsie – Wolę Stromiecką i B. (LM 1569, 69v-72).

1540-79 pobór: 1540-41 od 6 1/2 wł. os. (ASK I 46 k. 73v, 108); 1563-64 szl. Walenty Brudzieński, rządca ur. Wojciecha Boguskiego, płaci od 10 wł. os. (ASK I 46 k. 156v, 220v); 1569-70 od 13 wł. os. (ASK I 46, 300; ASK I 27, 96); 1571 ur. Sebastian Rambiertowski podstarości czer. płaci od 13 wł. os. (ASK I 46, 468v); 1573 od 10 wł. os., na 3 wł. kmiecie (coloni), [których gospodarstwa się] spaliły (ASK I 46, 346v); 1576 prac. Szymon Bońko i Andrzej Bogumił ławnicy wsi B. płacą od 13 wł. os. (ASK I 46, 26; ŹD 242 [podana tylko liczba opodatkowanych wł.]); 1577 od 13 wł. os. (ASK I 46, 357); [1578] od 13 wł., 6 zagr. z ogrodami, komornika, kowala Wojciecha Marka, rzeźnika Mikołaja Serafinka i od karczmy warzelniczej, którą dzierżawią Bońko, Czyran i Tworkowa, ci wszyscy płacą czopowe po 80 gr (ASK I 42, 947v); 1579 od 13 wł., 1 komornik (inqui­linus), podatek płacą: kowal Wojciech Marek, rzeźnik Mikołaj Serafinek, od karczmy warzelnicy Bońko, Czyran i Tworkowa, wcześniej dzierżawili ją Jakub Malko z Szymonem Bońko (ASK I 46, 410; o dacie → Brześce).

1565-70 wieś w dzierżawie (tenucie) Stromiec⁴Dobra Stromiec wyłączone w osobną dzierżawę, formalnie przynależały do stwa w Czersku (MS 5/1 nr 8403; 1558 r.): 1565 25 kmieci na 13 wł. os. płaci 24 gr czynszu z każdej wł. oraz 6 zagr. płaci po 12 gr⁵Jako sumę czynszu płaconego przez zagrodników w B. wpisano 1 zł 6 gr, co sugerowałoby, że stawka 12 gr odnosi się nie do zagrodnika, ale do roli zagrodniczej, a zatem 6 zagr. gospodaruje na 3 rolach. Stawkę 12 gr od każdej użytkowanej roli w 1565 r. płacili na przykład zagrodnicy ze wsi Popowo w stwie Liw (SHGLiw 172). Wydawczynie LM 1565 skorygowały ten zapis na 2 zł 12 gr (LM 1565 I 63), biorąc być może pod uwagę dane z kolejnej zachowanej lustracji z 1570 r. → niżej, co daje rocznie w sumie 11 zł 18 gr dochodu z czynszów; 9 kmieci opłaca gajowe za pr. zbierania suchych drew [w → Puszczy Stromieckiej], które wożą [na sprzedaż] do Warki: 2 kmieci gai się raz na rok, 7 kmieci raz na pół roku, co daje [rocznie] 4 zł 12 gr dochodu; kmiecie i zagr. nie płacą daniny w naturze, ale zobowiązani są do robót: kmiecie powinni 4 dni [na rok?] pracować we dworze [w Stromcu, oraz] 2 dni siec i 2 dni żąć, ponieważ daleko im chodzić na robotę do Stromca, najmują [opłacają pozostałe dni] roboty, co daje w sumie 12 zł dochodu na rok, nie muszą zaś świadczyć ani stróży ani przewodu, ale [w zamian za to] płacą wiecne⁶Wiecne albo obiedne to obowiązek utrzymywania pana feudalnego przyjeżdżającego na wieś dla odprawienia sądów wielkich, z czasem zamieniony na opłatę pieniężną (Słownik staropolski, t. 10, Warszawa 1989, s. 126-127) albo stacyjne po 1 1/2 gr z każdej wł., co przynosi 19 gr 9 den. rocznie; zagrodnicy zobowiązani są [tylko] do świadczenia przewodu do Stromca albo [gdzie] indziej im każą; 3 karczmarze, którzy warzą piwa na wyszynk, nie płacą czynszu, ale dają po kolei po beczce piwa do dworu, za co dostają 4 gr od beczki, sprzedaż beczek piwa przynosi około 5 zł rocznego dochodu; jest 4 bartników, którzy zobowiązani są do dawania [rocznie] 3 rączek miodu, jeśli któregoś roku nie ma [wystarczająco] miodu, płacą za każdą rączkę 15 gr (LM 1565 I 63-64); 1569! [recte: 1570] 15 kmieci siedzi na 13 wł. os. i płacą czynsz, wiecne oraz daninę w: owsie (po 8 korców z każdej włóki oprócz włóki gajowniczej), kapłonach, gęsiach i jajkach, co daje w sumie 27 zł 8 gr dochodu rocznego, kmiecie zobowiązani są tylko do 8 dni robocizny w roku, pozostałe dni odkupują płacąc po 30 gr od każdej wł., co przynosi 12 zł dochodu [rocznie]; 6 zagr. płaci po 12 gr, co daje 2 zł 12 gr dochodu na rok; teraz jest w B. 1 karczmarz (wcześniej było 3, ale spustoszeli), ale nie szynkuje piwa i nic nie płaci; gajowe za drwa w puszczy [→ Puszcza Stromiecka] przynosi [rocznie] ok. 3 zł dochodu; jest 4 bartników, każdy zobowiązany jest do dawania 1 rączki miodu na rok, a jeśli nie może, to płaci 15 gr (LM 1569, 73-73v).

Mieszkańcy: 1416 Jakub kmieć z B. toczy proces [o co?] z panią [imię?] z Grabowa; wobec trzykrotnego niestawiennictwa w sądzie taż płaci karę niestane (Czer. nr 895, 896); 1417 tenże Jakub otrzymuje od wspomn. pani z Grabowa 2 kopy [gr] zasądzone mu przez sąd (Czer. nr 904); 1425 Maciej Starosta ze Stromca zaręcza, że Klemens z B. dostarczy konia [w sprawie, którą tenże toczy] z rządcą czerskim⁷Rządcą (starostą) w Czersku był w tym czasie Mikołaj Suszczyński z Suszczyna (PacSpis; Czer. nr 1779; → też SHGWarsz. 302) i ustanowi [mu] zachodźcę (evictor), który będzie trzymać wspomn. konia w miejscu ogrodzonym (emit ogrodzecz) przez 2 tygodnie; gdy to wypełni, będzie zwolniony z poręczenia (Czer. nr 1778); 1425 Marcin Gusz zaczyna pełnić funkcję zachodźcy Klemensa z B. (Czer. nr 1780); 1471 prac. Maciej Wojsław z B. wobec sądu ziem. w Warce zrzeka się swego prawa i [pr.] bliższości do młyna [zw.] Nowy w dobrach dziedz. Brześce [pow. war.] na rzecz tamteszych dziedziców, a [następnie] wobec ławników w Stromcu [potwierdza] to zrzeczenie i gwarantuje tymże dziedzicom spokojne posiadanie wspomn. młyna ze strony swego brata Stanisława (TymSąd. 170 za War. 1B, 240); 1522 Jan syn Stanisława z B. → p. 6; 1576 prac. Szymon Bońko i Andrzej Bogumił ławnicy wsi B.; 15[78]-79 kowal Wojciech Marek, rzeźnik Mikołaj Serafinek, warzelnicy Bońko, Czyran i Tworkowa → wyżej: pobór.

4. 1576 ławnicy → p. 3: pobór.

5. 1565 dzies. z B. pobierana przez pleb. grabowskiego [tj. w Grabowie] (LM 1565 I 64); 1603 dzies. snopowa [z ról kmiecych] z wsi król. B. z nadania bpa [pozn.] należy do plebana w Grabowie; dzies. snopowa z ról zagrodników w B. pobierana przez nauczyciela tamtejszej szkoły par. (AV 1, 92).

6. 1445 pobyt ks. Bolesława [IV] w B.? (MK 3, 327)⁸W tytule wpisu do metryki książ. zanotowano „in Banthkowo Brzozowycze”, w samej jego treści zaś jako miejsce czynności prawnej wskazano Bądkowo.

1522 Jan syn Stanisława z B. student Uniw. Krak. (MUK 2 nr 1522e/017).

8. W wyniku realizacji programu AZP (obszar 67-68), zarejestrowano fragmenty ceramiki, potwierdzające istnienie w tym rejonie osady późnośredniowiecznej (stan. 22), jak również ślady osadnictwa z przełomu późnego średniowiecza i nowożytności (stan. 16, 17). Na terenie wschodniej części dzisiejszej Brzozówki (Brzozówka Podgrodzie) w ramach badań AZP (obszar 68-69) znaleziono ułamki wyrobów glinianych pozwalające na zidentyfikowanie tu śladów osadnictwa późnośredniowiecznego (stan. 9).