MUSZYNA

(1377 castrum Mysina, Missina — CDH 9, vol. 5, nr 97, 116, s. 183, 247; 1391 castrum Musszina — KK 2, 379; 1413 Mussyna — SP 2, 1312; 1448 Muschina — ZK 146 s. 564; 1449 Muszina, Mossina — Sroka Dokumenty 1, 98; CE 1/2, 69, 70; 1453 Mussina, Mwschina — Sroka Dokumenty 2, 113, 116; 1463 Muschyna — Sroka Dokumenty 2, 193; 1469 castrum Musszinensem — SP 2, 3948; 1473 Muszyna — Sroka Dokumenty 2, 256; 1474 Musina, Miessyn — CE 3, 160; Scriptores Rerum Silesiacarum 13, Breslau 1893, nr 175, s. 141; 1489 Musszyna — Sroka Dokumenty 3, 468; 1521 Musinensi — Sroka Dokumenty 5, 890; 1522 Mwszynensis — Sroka Dokumenty 5, 916; 1528 Muszynya — Sroka Dokumenty 5, 1093; 1529 Mvschina — LR s. 46; 1564 zamek Muszyna — AS rps 19 s. 216; 1575 arx Muszynensis — Kuraś Ordynacje s. 40—1) zamek.

W haśle zastosowano skrót musz. — muszyński.

1. Przynależność administracyjna. 3. -a. Zamek; -b. Starostowie, burgrabiowie, służba zamkowa; -c. Działalność starostów i burgrabiów; -d. Klucz musz.

1. 1448 woj. krak. (SP 2, 3351a); [pow. sądec.].

3. Własn. król. a następnie bpstwa krak.

-a. Zamek. 1378, 13 I kap. spiska przytacza treść dok. Ludwika Węg. króla węg. i pol. z daty 11 VI 1377, w którym król podaje do wiadomości, że nadał wieczyście komesowi Jakubowi ze Spisza [zm. 1380] sędziemu dworu król. nowym nadaniem w nagrodę za służbę zamek król. zw. M. na granicy Polski i Węgier, nad rz. Poprad, z murami i budynkami tego zamku i przynależnymi miejscami po wsiach (locis villarum). Poleca kap. Spiskiej, aby wysłała swego człowieka, który wraz z człowiekiem wyznaczonym przez króla przybędzie do wspomn. zamku i po zwołaniu wszystkich sąsiadów dla zbadania, czy nie ma sprzeciwów, dokonają wwiązania Jakuba w ww. dobra. Jeżeli pojawią się osoby zgłaszające sprzeciw komisarze winni pozwać ich przed sąd król. W odpowiedzi kapituła informuje, że wyznaczyła mgra Jakuba kan. spiskiego, który wraz z Mikołajem s. Jana, człowiekiem króla udali się do zamku i dokonali wwiązania wspomn. komesa Jakuba w dobra (dominium) tegoż zamku bez jakiegokolwiek sprzeciwu. Jednak później, podczas przygotowania relacji z wwiązania, przybył Rykolf s. mgra Rykolfa „de Tarkeu” [zapewne dziś Kamenica na Słowacji], który w imieniu swoim i br.: Klemensa, Mikołaja, Henryka i Jakuba sprzeciwił się temuż wwiązaniu. Z tego powodu człowiek króla pozwał synów magistra Rykolfa przed sąd król. (CDH 9, vol. 5, nr 97, 116, s. 182—4, 247—9)¹Dokument został wydany przez Fejéra dwukrotnie, w oparciu o dwie różne kopie. Panu dr. Andrzejowi Marcowi dziękuję za zwrócenie uwagi na ten dokument.

1391 zamek M. z terytorium i wymienionymi dobrami → p. 3d; 1413 Wiernek z → Gabania oddala oskarżenie Mik. Gładysza z Łosia, jakoby rozpowiadał, iż zamek M. pod [zarządem] tegoż Mikołaja został zajęty (pro inculpacione castri Mussyna, ut dicebatur, sub eodem Nicolao recepti) (SP 2, 1312)²Interpretacja tej zapiski nie jest łatwa. Kiryk, Miasta → p. 7, s. 24, pisze, iż świadczy ona o odbywających się na zamku sesjach sądowych czyli, że funkcjonował tam sąd kresowy oraz, że Gładysz był star. musz. Trafniej jednak odczytał zapiskę Stamirski, Muszyna → p. 7, s. 31, że Gładysz może burgr. M., został uniewinniony przez sąd krak. od zarzutu oddania grodu, może w ręce Ścibora w 1411 r. Trudno to jednak przesądzić, gdyż były to tylko pomówienia dotyczące nieznanej nam sytuacji.

1455, 24 IV Jan [Wielopolski] z Wielopola star. musz. informuje ławę m. Bardiowa o pracach budowlanych na zamku M., spowodowanych zniszczeniem murów; czwarta część zamku upadła od góry aż do podstawy ze wszystkimi murami i budynkami, w ten sposób, że utworzyła się haniebna i pożałowania godna szczelina (foramen); prowadzone są intensywne prace przy naprawianiu uszkodzeń, na które wydał już niemałe pieniądze; dzień wcześniej przybyli do zamku murarze; zaangażował do prac niemal wszystkich ludzi ze swojego klucza (thenuta) M., którzy przez pozyskiwanie drzew i stróżę pomagają w ponownym umocnieniu zamku; przy pracach w dzień i w nocy uczestniczy więcej niż 100 osób, chcąc jak najszybciej je zakończyć, żeby nieprzyjaciel nie wtargnął do zamku; prosi władze m. Bardiowa, aby dostarczyli jakieś zaopatrzenie, mianowicie słód albo inne napitki i mąkę, którymi mógłby zaspokoić potrzeby zamkowe, bo sam nie może sprowadzić prowiantu, gdyż nie chce opuszczać zamku do czasu likwidacji uszkodzeń (Sroka Dokumenty 2, 128).

1474 podczas wojny pol.-węg. zamek bpa krak. M. z powodu małej liczby obrońców zmuszony był poddać się jednemu z oddziałów króla węg. Macieja Korwina (DHn. 12 s. 323—4); król [węg.] przybył do swojego m. Bardiów, położonego niedaleko Polski, gdzie dotarło do niego wiele skarg na zamek zw. M., położony na granicach polskich, z którego czynionych jest wiele rabunków i szkód krajowi i ludziom króla. Ten zamek król oblegał, pierwszego dnia zdobył baszty (pasteyen), drugiego dnia szturmu wziął do niewoli ludzi, którzy tam byli, a trzeciego dnia wrócił do swojego m. Bardiów (Anonimowa relacja ze Śląska o polsko-węgierskiej wojnie z ok. 1474 r. w: Scriptores Rerum Silesiacarum 13, Breslau 1893, nr 175, s. 141; Fokt, Gródek → p. 7)³Zapiska ta w szczegółach nie jest wiarygodna, a potwierdza znane skądinąd informacje o zdobyciu zamku M. Z innych źródeł nie wynika, że król Maciej Korwin przebywał w tym czasie w rejonie M. (K. Baczkowski, Najazd węgierski na Podkarpacie w 1474 r., „Rocznik Województwa Rzeszowskiego” 9, 1978, s. 125—34; Sroka Bardiów → p. 7, s. 48—9). Gdy Węgrzy zjechali się w [Spiskiej] Starej Wsi [Słowacja] a Polacy wg zwyczaju w Sromowcach, w poniedziałek 21 II zawarto z poprawkami pokój wieczysty, w wyniku którego Węgrzy oddali m.in. zamek M. (DHn. 12 s. 324—5); warunki traktatu pol.-węg. przewidują, że zamek M. do 6 III ma być zwrócony biskupowi krak. za pośrednictwem [star. spiskiego] Przecława [z Dmosic] wraz ze zdobytymi tam działami i machinami wojennymi (una cum bombardis et ingeniis ibi repertis), zaś biskup krak. zobowiązany jest w ciągu miesiąca stawić przed sąd dwóch komisarzy: przedstawiciela wyznaczonego przez króla węg. i Przecława [z Dmosic], tych ludzi z zamku [M.], którzy dokonali kradzieży i wrogich poczynań (CE 3, 160; Fokt, Gródek → p. 7); po zawarciu tegoż pokoju Kazimierz Jag. rozpuścił już wojsko i zapłacił żołnierzom najemnym, na których daremnie wydano wielką sumę, ponieważ kanclerz król. czes. Ścibor Towaczowski przybył z pomocą królowi pol., przyprowadzając do Nowego Miasta [Korczyna, pow. wiśl.] nie do pogardzenia liczbę najemników, którzy zajęli zamek i m. Żmigród oraz zamek M., opuszczone już przez Węgrów na mocy układów pokojowych (DHn. 12 s. 329); 1488 Stan. ze Świeradzic [dziś Sieradzice] administrator bpstwa krak. wraz z kapitułą orzekają, że administrator trzyma klucz krak. należący do stołu bpiego, z którego ma pobierać obecne i przyszłe dochody i ma sprawdzić, w jakiej części one napływają; ma także prawo sprawdzić inne klucze czyli tenuty w tym zakresie; podobnie wszyscy tenut. pozostałych dóbr zgodnie ze statutem prowincjonalnym arcbpa gnieźn. [Jana] Sprowskiego winni złożyć zarząd i rachunki z dochodów do czasu nowych prowentów, a z tych nowych prowentów mają zdać rachunki nowo wybranemu biskupowi, a nie z prowentów pozostałych po zm. biskupie; egzekutorzy testamentu zm. biskupa mają pozostawić na folwarkach biskupich ½ stanu bydła i trzody, drugą zaś połowę mogą zająć na użytek zbawienia duszy zmarłego; kanonicy wyślą swojego wizytatora do zamku M. w celu obejrzenia budynków, na które Piotr Sobieński wydał wedle własnego szacunku 100 fl., i uzyskania informacji od włodarzy klucza sądec., które z nich mają mu być zapłacone z dochodów tegoż klucza sądec. (AKH 6, nr 275).

1508, 27 VIII Mik. Lapispatak [star. musz.] w odpowiedzi na pismo Aleksego Conleknera rychtarza m. Bardiowa wyraża wdzięczność, że chce on przez wzgląd na bpa krak. przekazać kamienie na wykonanie bramy do zamku, za co biskup przekazuje podziękowania; prosi o dostosowanie kamienia do rozmiarów bramy zamkowej: wysokości 3 a szerokość 2 łokci, a także wymiarów okna: wysokości 1½łokcia i szerokości 1½ łokcia bez 1 dłoni; ma zamiar zawrzeć umowę z mistrzem [murarskim] i pyta, czy nie mają oni mistrza [godnego polecenia], a jeśli tak, to prosi o informację; deklaruje swoją wdzięczność i podkreśla, że biskup krak. będzie chciał odwdzięczyć się jemu i całemu miastu za życzliwość (Sroka Dokumenty 4, 687)⁴Według S.A. Sroki z listu starosty wynika, że „wymiar odrzwi w zamku muszyńskim miał być taki sam jak okien w ratuszu bardiowskim”, ale w cytowanym przez autora fragmencie nie znajduje to potwierdzenia (Sroka, Średniowieczny Bardiów → p. 7, s. 202 i przypis 254).

1564 zamek M. bpstwa krak. stoi przy gościńcu krak. z Nowego Sącza przez M. do Bardiowa (AS rps 19 s. 216); 1589 przez górę za zamkiem biegnie granica m. Muszyny → Muszyna miasto p. 2; 1645 młyn stępny na Popradzie za Zamczyskiem [tj. ruinami zamku]; 3 ogrody należące do dworu w dolnej części miasta przeniesiono za Zamczysko z powodu wylewów Popradu na tzw. Bednarki na miejsce gruntów zw. Przyrobki, które po spustoszeniu zamku zarosły lasem → Muszyna miasto p. 2; 1668 granica m. Muszyny biegnie od rz. Popradu wzdłuż Pańskiego Pola na Zamczysko → Muszyna miasto p. 2.

3b. Starostowie, burgrabiowie, służba zamkowa.

1444 Andrzej Trestka star. musz. (IB, 418, 420; Středověké listy → p. 7, 29, s. 32; Fokt, Gródek → p. 7; Kiryk, Miasta → p. 7, s. 24).

1448—9 Mik. Pikaran⁵Pikaranowie z Mnikowa nie mają nic wspólnego z rodziną Pikaranów włoskiego pochodzenia, z której wywodził się Piotr żupnik krak., wbrew temu, co niesłusznie podaje Stamirski, Muszyna → p. 7, s. 53 (→ Mników Uw. i przypis 7) [s. Jana Kożuszka z → Mnikowa] tenut. M. nie stawił się na pozew Zbig. [Oleśnickiego] bpa krak., który oskarżył go o to, iż wwiązał się w czasie pokoju w zamek M. w ziemi krak. i zabrał wszystkie czynsze i dochody wart. 2000 grz. (SP 2, 3351a; Středověké listy → p. 7, 9, 29; ZK 147 s. 241; Bębynek, Starostwo → p. 7, s. 11; Stamirski, Muszyna → p. 7, s. 53; Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 138; Kiryk, Miasta → p. 7, s. 24).

1449 Mikołaj Komorowski [h. Korczak] tenut. zamku M., 1440—50 z ramienia bpa krak. Zbig. Oleśnickiego, rządca zamków spiskich Lubowla i Podoliniec (CE I/2, 69, 70; Kurtyka Tęczyńscy, s. 342, 477; Kurtyka, Polscy starostowie → p. 7, s. 206; Bębynek, Starostwo → p. 7, s. 11; Stamirski, Muszyna → p. 7, s. 54; F. Kiryk, Komorowski Mikołaj, PSB 13, s. 424—6; Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 138; Kiryk, Miasta → p. 7, s. 24); [1449, przed 13 IV] Zbig. Oleśnicki bp krak. w liście do NN [może do Prokopa Pieniążka z Krużlowej star. sądec.] podaje m.in., że Andrzej Tęczyński wspólnie z adresatem listu zaproponował mu pośrednictwo w sporze z Mik. Komorowskim, dotyczącym jego zamków Podolińca i M. trzymanych przez Komorowskiego. Biskup dziękuje i wyjaśnia, że spodziewa się przybycia do siebie Komorowskiego i nie chciałby wcześniej podejmować żadnych kroków, licząc, że wspomn. tenut. będzie posłuszny i sprawa zostanie rozwiązana; rozważa po Wielkanocy [13 IV 1449] podróż do [Nowego] Sącza, aby wszystkie wiadomości, jakie otrzymał w relacjach i listach, samemu sprawdzić i rozstrzygnąć (CE 1/2, 69; F. Kiryk, Komorowski Mikołaj, s. 425; Kurtyka Tęczyńscy s. 341—2, 477⁶J. Kurtyka podaje, że propozycję pośrednictwa w sporze z Komorowskim złożył biskupowi, oprócz Andrzeja Tęczyńskiego, także jego brat Jan wwda krak. Według tego historyka już wcześniej (ok. 27 IX 1448) obaj bracia uczestniczyli w łagodzeniu tego sporu); 1449, V bp krak. Zbig. Oleśnicki uskarża się Janowi Jiskrze (Giskra) [z Brandỳsu] na Mik. Komorowskiego, który mimo licznych upomnień nie chce ustąpić z zamków M., Lubowla i Podoliniec, które powierzył mu do wiernych rąk. Komorowski twierdzi, że Oleśnicki wyrządził mu krzywdy, choć niedawno w Krakowie biskup przed sądem złożonym z 6 arbitrów dowiódł mu swej niewinności (CE 1/2, 70).

1451 Prokop Pieniążek [I Krużlowski] h. Odrowąż z → Krużlowej [par. własna] 1412—67, star. musz. (IB 640; Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 138).

1453 Jan Oleśnicki z Oleśnicy [pow. wiśl.] h. Dębno, s. Jana Głowacza wwdy sand., tenut. muszyński z ramienia swego stryja Zbig. Oleśnickiego bpa krak.⁷Jan Oleśnicki nie jest określony wprost jako star. musz., jednak w liście do m. Bardiowa wspomina o Fryderyku Karniowskim jako o zarządcy jego zamku M. (nostri castri Mussina commendator), co wskazuje na jego zwierzchność (Sroka Dokumenty 2, 113); podobnie w liście Karniowskiego Jan Oleśnicki został określony jako pan lubowelski, podoliniecki i muszyński (Středověké listy → p. 7, 65), star. spiski 1451—4 (Středověké listy → p. 7, 65; Sroka Dokumenty 2, 113; Stamirski, Muszyna → p. 7, s. 53; Kurtyka, Polscy starostowie → p. 7, s. 207; Kurtyka Starostwo spiskie → p. 7, s. 523—4; Fokt, Gródek → p. 7).

1453—5 Jan [Wielopolski] z Wielopola [h. Stary Koń], s. Jana Wielopolskiego star. musz., notariusz w kancelarii bpa krak. Zbig. Oleśnickiego 1441—2, archidiakon i oficjał sądec., kan. kielecki (Sroka Dokumenty 2, 116, 125, 128—9; Středověké listy → p. 7, s. 169; IB 705, 768, 781—2, 784; F. Sikora, Wielopolscy z rodu Starych Koni do początku XVI wieku. „Acta Universitatis Nicolai Copernici”. Historia XXVI. Nauki Humanistyczno-Społeczne, 1992, z. 240, s. 148; Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 138; Kiryk, Miasta → p. 7, s. 24⁸F. Kiryk podaje, że Jan Wielopolski był star. musz. 1453—60. Wielopolski w źródłach jest poświadczony do 1464, ale po 1455 już bez godności star. musz. (Sikora, Wielopolscy → p. 7, s. 148)).

1458, 1461—4, ponownie 1479 Jan Wolski star. (tenutarius, capitaneus) musz., podrzędczy sądec. 1457—79, z tytułem star. sądec. 1460 i ośw. 1461, faktycznie zapewne pstar. sądec. Mik. Pieniążka z Witowic (Sroka Dokumenty 2, 147, 168, 172, 181, 185, 190, 192, 193, 197—8, 291; IB, 1211, 1326, 1348, 1398, 1442, 1459, 1470, 1488, 1528, 1530, 2079; UM, 1355, 1413, Stamirski, Muszyna → p. 7, s. 54; Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 138; Kiryk, Miasta → p. 7, s. 24).

1467—9, 1478 Andrzej Pieniążek z Krużlowej h. Odrowąż, cześnik krak. 1467—86 i [jednocześnie] podczaszy krak. 1469—81, star. musz., czorsztyński 1468 (Sroka Dokumenty 2, 215, 223, 226, 285; SP 2, 3948; AGZ 9, 72; UM, 105, 246; Bębynek, Starostwo → p. 7 s. 11; Stamirski Muszyna → p. 7, s. 55; Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 138).

[1488—94] Piotr Kmita z Wiśnicza i Sobnia h. Szreniawa, zapewne star. musz.⁹Piotr Kmita nie został poświadczony wprost jako star. musz. Jednak jego interwencje w sprawach dotyczących zamku M., a w szczególności określenie burgr. musz. jako „swojego” (burgrabius noster) wskazują, że musiał mieć zwierzchność nad tym terytorium. Tego zdania był F. Kiryk, który podaje, że Kmita był star. musz. w 1493—4 (Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 194), marszałek wielki kor. 1493—1505, star. spiski 1476—1504, sądec. 1487—98, 1501—4, kaszt. sand. 1499—1501, wwda krak. 1501—5 (AKH 6, nr 275; Sroka Dokumenty 3, 469, 478, 485, 511—2, 518—9, 545; A. Kamiński, Kmita Piotr, PSB 13, s. 95—7; Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 194; Kurtyka, Polscy starostowie → p. 7, s. 208; Kurtyka, Starostwo spiskie → p. 7, s. 525—6; UC, nr 404; UK, nr 395; UM, nr 767, 415).

1498 Piotr Gniady z Zabierzowa [h. Ostoja] star. musz., pstar. krak. 1477—81, burgr. krak. 1483—95, marszałek dworu kard. Fryderyka [Jag.] arcbpa gnieźn. i bpa krak. 1495—8, kaszt. czech. 1498—1502, zawiadamia radę m. Bardiowa, że z łaski ww. kardynała otrzymał tenutę zamku M., sąsiadującego z Bardiowem; prosi o okazywanie poddanym z klucza zamku M. życzliwości i sprawiedliwości, a sam obiecuje podobnie zachowywać się względem nich. Pozostałe sprawy przesyła przez swego człowieka Steczka wójta z → Miastka (Sroka Dokumenty 3, 581; Burgr. krak., 104; UM, nr 60, s. 372; Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 194).

1506 Jan Staszkowski [ze Staszkówki, h. Bogoria] star. musz., tenut. wolbromski (ZB 4 s. 126; Fed. s. 117; Bębynek, Starostwo → p. 7, s. 12; Stamirski, Muszyna → p. 7, s. 56).

1507, 30 IX kap. krak. postanawia, że bp [krak. Jan Konarski] nie ma powierzyć zamku M. w dzierżawę (in emphiteosim) panu [Mik.] Lapispatakowi (Lapyschpotok) jako cudzoziemcowi, lecz przez tegoż bpa ma być naprawiony i restaurowany (AKapKrak., rps Aa 2 k. 284v).

1508, 7 VII Mik. Lapispatak (Lapischpathok, Lapispothok) [z Lapispatak, dziś Ploské, Słowacja]¹⁰Potwierdzenie, że tenże star. musz. pochodził z Królestwa Wegier znajduje się w uchwale kap. krak. z 1507 r., w której wspomniano, że „dominus Lapyschpotok” jest cudzoziemcem (alienigena) i z tego powodu sprzeciwiali się powierzeniu mu przez biskupa krak. zamku M. (AKapKrak. rps Aa 2 k. 284v). Jednak pomimo sprzeciwu kapituły Mik. Lapispatok objął stwo musz. i podjął remont zamku star. musz. (Sroka Dokumenty 4, 683, 687; Stamirski, Muszyna → p. 7, s. 56; Sroka, Bardiów → p. 7, s. 202; Kmietowicz, Dzieje → p. 7, s. 18).

1511—2, 1524—6, 1529, 1542¹¹Według Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 194 Achacy Jordan był star. musz. ciągle od 1527 do 1542 zm. 1547 Achacy Jordan Bobowski z Zakliczyna h. Trąby, dz. → Drogini 1510—47, → Bobowej 1524, 1529, → Ilmanowej Woli [dziś Limanowa] 1528—47, → Lipnika [par. Wiśniowa] 1512—47, → Lipowego 1528—47, s. Jana Jordana kaszt. biec., star. musz., celnik sand. 1519—33, krak., lub. i jarosławski 1524, ziemi lwowskiej 1528, star. lipnicki 1525, sądec. 1540—7, kaszt żarn. 1536—43, zawich. 1543—6, biec. 1546—7 (Sroka Dokumenty 4, 714, 718, 721; 5, 952, 963—4, 993, 998, 1023—4, 1081, 1112; LR s. 46; Bon. 9 s. 76; Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 194; UK 13, 524, s. 228; US 1329, 1370; Fokt, Gródek → p. 7).

1522 Jan Pieniążek z Krużlowej h. Odrowąż star. musz., sędzia ziem. krak., poborca krak. (Sroka Dokumenty 5, 916; H. Kowalska, Pieniążek Jan, PSB 26, s. 92—3; Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 194)¹²Według H. Kowalskiej, Pieniążek Jan, PSB 26, s. 92—3, Pieniążek był star. musz. także w 1523.

1541 Feliks Siedlecki star. muszyński (Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 194; Kiryk, Miasta → p. 7 s. 25; Kiryk, Związki → p. 7, s. 278).

1542, 31 XII Stan. Jaworski star. musz. (Fokt, Gródek → p. 7).

1546 Stan. Jarocki star. musz. (Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 194).

1552—7 Maciej Łaziński star. musz. (Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 194; Fokt, Gródek → p. 7).

1558—9 Waw. Kosiński star. musz. (Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 194; Kiryk, Miasta → p. 7, s. 25; Kiryk, Związki → p. 7, s. 278 Fokt, Gródek → p. 7)¹³Fokt, Gródek → p. 7 w oparciu o oryginalne listy Waw. Kosińskiego przechowywane w archiwum w Bardiowie podaje, że 12 I 1559 Kosiński tytułuje się jako „vicecapitaneus Mushine”, zaś 24 III 1559 jako „starosta na Mushinye”. W pracy Kiryk, Związki → p. 7, s. 278 informacja, że Waw. Kosiński był podstarościm w 1559, który posłał sołtysa z Miastka do Bardiowa po wino. W haśle → Miastko przyjęto, że Kosiński był w 1559 burgr. musz. .

Burgrabiowie, wiceburgrabiowie, zarządcy zamku. 1413 Mik. Gładysz z Łosia, zarządca zamku M. → p. 3a; 1453 Fryderyk Karniowski [z Karniowa, par. Czulice?] zarządca, starosta (commendator, capitaneus, hajtman) zamku M. z ramienia Jana Oleśnickiego (Středověké listy → p. 7, 65; Sroka Dokumenty 2, 113, 114; Fokt, Gródek → p. 7 i Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 138 błędnie uznają go za starostę)¹⁴Kaniowski w liście Jana Oleśnickiego z t.r. został nazwany „commendator castri nostri M.”, zaś w swoich własnych listach podpisał się tytułem starosty („capitaneus castri M.”, „hajtman mussinsky”). Jest to ważna wskazówka, że Oleśnicki otrzymał od stryja w tenutę dobra M., Karniowski zaś tytułował się starostą pełniąc tę funkcje faktycznie wobec nieobecności Oleśnickiego; 1454 Piotr Koczan burgr. musz. (Sroka Dokumenty 2, 120; Stamirski, Muszyna → p. 7, s. 55¹⁵Tu z błędną datą 1455); 1455 wiceburgrabia (viceburgrabius) zamku M. i jego zięć Paweł (Sroka Dokumenty 2, 127); 1455 Grzegorz burgr. i kapelan zamku M. (Sroka Dokumenty 2, 134, 136); 1459, 23 II Szymon burgr. musz. (IB 1080); 24 X Jan Biały burgr. musz. (Sroka Dokumenty 2, 153); 1461, 18 I Klemens Borowski burgr. musz. (Sroka Dokumenty 2, 166); 15 IX Stan. Potrzeba burgr. musz. (Sroka Dokumenty 2, 176—7); 1462, 1464—5, 1467, 1478 Racibor z Trutnova? (de Trvtow)¹⁶W haśle → Miastko przyjęto, że burgr. pisał się z „Trątnowa” [Czechy] burgr. musz. (Sroka Dokumenty 2, 184—5, 201—2, 224, 285); 1463, 8 VIII Jakub Luśnia? (Lluzna) burgr. musz. (IB 1483); 1478, 8 XII Klemens “de Pysstrzyn” [niezid.] burgr. musz. (Sroka Dokumenty 2, 286); 1479 Jan Białogradzki (Byelyechradssky) burgr. musz. (Sroka Dokumenty 2, 297); 1488—9 Grzegorz star. [= burgr.] musz. (Sroka Dokumenty 3, 468; Morawski, Sądecczyzna 2 s. 292—3); 1490—3, 1499 Stan. Biały burgr. musz. (Sroka Dokumenty 3, 485, 523—4, 542, 544, 583, 586; Kiryk, Związki s. 296); ok. 1500 Jan Woźnicki (Vosniczszki) lub Wodnicki (Wodniczhky) burgr. musz. (Fokt, Gródek → p. 7); 1518—27 stren. Jan Nogaj burgr. musz. (Sroka Dokumenty 4, 843; 5, 890, 898—9, 932, 935, 998, 1057); 1522 burgr. (vicecastellaneus) Jana Pieniążka star. musz. → p. 3c; pocz. XVI w. Stan. Struski burgr. musz. (Kiryk, Rozwój → p. 7, s. 139; Kiryk, Związki → p. 7, s. 278; Kiryk, Miasta p. 7, s. 25); 1536, 1545 Stan. Kownacki burgr. musz. (Fokt, Gródek → p. 7); 1559 Waw. Kosiński pstar. musz. (Fokt, Gródek → p. 7).

Służba zamkowa. 1455 Grzegorz kapelan zamku M. (Sroka Dokumenty 2, 134); 1464 Paweł Burggrabka sługa star. musz. (Sroka Dokumenty 2, 197); 1473 cześnik zamku M. (Sroka Dokumenty 2, 256).

3c. Działalność starostów i burgrabiów.

1442 Dormán Mihály star. Makowicy [dziś Zborovskỳ Hrad k. Zborova, Słowacja] informuje m. Bardiów, że ludzie z [zamku] M. zebrali się i następnego dnia zamierzają zaatakować teren koło ich miasta, spalić przedmieście oraz zająć posiadłości pod zamkiem Makovica; oświadcza, że wybiera się do wsi k. Bardiowa z 60 lub więcej konnymi (IB 398); 1444, 7 IX Michał z Domanik [Słowacja] star. Makovicy ze swoimi ludźmi (dowódcami wojsk zaciężnych) oraz ława m. Bardiowa wydają list żelazny dla Andrzeja Trestki oraz jego 11 konnych ludzi, gwarantujący im bezpieczny przejazd do Bardiowa na okres do święta Podwyższenia Krzyża [14 IX] (Středověké listy → p. 7, 29, s. 32; Fokt, Gródek → p. 7); 1448 Zbig. Oleśnicki bp krak. do [Jana Jiskry (Giskra) z Brandỳsu]¹⁷Adresat podany w nagłówku edycji listu, ale nie przytoczono tam noty adresowej (CE 1/2, 32) w odpowiedzi na przekazane mu w liście informacje o podstępnym zajęciu przez pewnych Polaków z zamków M. i L[ubowla]¹⁸W liście zamki zapisano w skrócie, jako M. i L., ale chodzi tu niemal na pewno o Muszynę i Lubowlę, a zwłaszcza przez niejakiego Trczeskę [może Trestka] zamku Wywar [Liptovský Hrádok, Słowacja] oraz zabranie stamtąd koni i wyprowadzenie ich do zamków biskupa, wyjaśnia, że nie wie kto mógł dokonać tego najazdu. Oświadcza, że na pewno nie był nigdy jego poddanym wspomn. Trczeska (CE 1/2, 32; Fokt, Gródek → p. 7).

1449 Przybysław dz. Żmigrodu prosi rajców m. Bardiowa, aby zwrócili się do tenutariuszy zamków Richnava, Brezovica [oba na Słowacji] i M., by ci zakazali swoim poddanym nękania jego poddanych (Sroka Dokumenty 1, 98).

1449 Mik. Pikaran z Mnikowa star. musz. domaga się od rady m. Bardiowa, aby uwolnili jego ludzi bezprawnie przez nich zatrzymanych (Středověké listy → p. 7, 9 = IB 1111)¹⁹Podana przez V. Chaloupeckýego w edycji dok. data 1441 oraz w regeście przez Ivanyego data 1459 są błędne. Korekty daty na 1449 dokonali Fokt, Gródek → p. 7 i S. Sroka (informacja osobista); tenże prosi radę m. Bardiowa o zapewnienie jemu i jego bratu (bratr) bezpiecznego przejazdu do ich miasta i z powrotem, na proponowany przez nich zjazd z Michałem [star.] z Makovicy (Středověké listy → p. 7, 29).

1453 Jan Oleśnicki star. spiski w odpowiedzi na listowne skargi wójta, ławników i rajców m. Bardiowa, że Frycz Karniowski zarządca (commendator) jego zamku M. przymusza poddanych (iobagiones) Bardiowa do składania hołdu i robocizn, oznajmia, że mieszkańcy miast i zamków królestwa Węgier bez żadnej przyczyny wyrządzili gwałty, zniszczenia i pożogi w dobrach 13 miast spiskich należących do króla Kazimierza [Jag.], a będących w jego tenucie; żąda naprawienia tych szkód i krzywd, a dopóki nie zostaną naprawione, bardiowianie nie mają prawa stawiać mu podobnych zarzutów (Sroka Dokumenty 2, 113).

1453 Frycz Karniowski wzywa mieszkańców przedmieścia Bardiowa do złożenia hołdu [przysięgi na posłuszeństwo] do najbliższej niedzieli do zachodu słońca pod rygorem zaboru rzeczy i dóbr (Sroka Dokumenty 2, 114); Jan Wielopolski star. musz. prosi sędziego m. Bardiowa o możliwość swobodnego zakupu w Bardiowie słodu na potrzeby familii zamkowej na takich zasadach jak poprzedni starostowie; ponawia wyjaśnienie, które przesłał już wcześniej w listach do rajców bardiowskich, na które nie otrzymał odpowiedzi, w kwestii skargi jaką złożyli na niego bpowi krak. kard. [Zbig. Oleśnickiemu] mieszczanie Koszyc [Słowacja] i Bardiowa, jakoby utrzymywał pod zamkiem M. rozbójnika Pobudę ze swoimi kompanami, którzy niemałe szkody wyrządzają poddanym Królestwa Węgier; zaprzecza tym pogłoskom, dodając, że są to krzywdzące oskarżenia i ludzie króla [Węgier], którzy wówczas badali sprawę tych łotrów, widzieli, iż nie są wspomagani przez ludzi z zamku; podobnie w poniedziałek zaciężni „de Cobynow” [niezid.] przybyli w tej sprawie, widzieli, iż łotrzy bronili się sami, bez wsparcia familii zamkowej (Sroka Dokumenty 2, 116; Sroka, Bardiów → p. 7, s. 90—1); 1454 Piotr Koczan burgr. musz. informuje radę m. Bardiowa, że mieszkańcy wsi zeznali mu, iż nie chcą posyłać ludziom jego pana [starosty] piwa, on zaś nie wie, jaka jest tego przyczyna; burgrabia go bowiem nie potrzebuje, ma jednak polecenie od swego pana, aby to piwo przeznaczać tylko dla jego ludzi i ludzi burgrabiego, gdy naprawiają mury zamku, nigdy też nie zostało ono wydane panom przebywającym teraz w zamku; co do tych nieprzyjaciół (emuli), którzy przebywają pod zamkiem i w zamku, to nie ma takiej władzy, aby zabronić im mieszkania pod zamkiem lub w lasach, i że w ręce niektórych z tych nieprzyjaciół znaczniejszych bardiowian to piwo wpadło, ale nie chce o tym wiedzieć, ani mówić; zależy mu tylko na ludziach z jego zamku, którym chcą dokuczyć, aby nie stała im się krzywda, o innych nie dba (Sroka Dokumenty 2, 120).

1455 Jan Wielopolski star. musz. do ławników m. Bardiowa, że oskarżenia Mik. Pieniążka star. [sądec. i spiskiego] wobec niego oraz familii zamku M. o grabieże, rabunki i szkody, których mieli się dopuszczać utrzymywani przez niego ludzie są nieprawdziwe; ma nadzieję, że te oskarżenia nie zostały podniesione przez bardiowan, bo od momentu zawarcia pokoju z nimi nie spotkała ich z jego strony żadna krzywda; żali się, że nie otrzymał dotąd odpowiedzi na swój list w tej sprawie, co nie powinno mieć miejsca w przypadku ludzi lepszej kondycji i urzędu (Sroka Dokumenty 2, 125); tenże starosta do ławników m. Bardiowa, że był u niego szl. Klemens Wojcieski tenut. w Plavcu [Słowacja], który przyrzekł w dobrej wierze, że nie będzie więcej tolerował złodziei i rabusiów w Plavcu, o której to sprawie mieli dłuższą rozmowę; Wojcieski przyrzekł też Wielopolskiemu, że będzie miał staranie o więźnia z Bardiowa i spowoduje, że zostanie on odesłany przez tych, którzy go uwięzili; w imieniu Wojcieskiego wstawia się u rajców Bardiowa za jego człowiekiem, który został uwięziony w Bardiowie, prosząc aby go uwolnili (Sroka Dokumenty 2, 128—9); Grzegorz kapelan zamku M. informuje ławę m. Bardiowa, że dowiedział się z relacji pewnych Wołochów z tenuty musz., iż od kilku dni w lesie k. drogi do Białej przebywają złoczyńcy i rabusie w liczbie prawie 80 osób, zagrażając ich dobrom; przestrzega ich przed niebezpieczeństwem, gdyby zamierzali udać się w tamte strony z towarami (Sroka Dokumenty 2, 134); tenże kapelan i burgr. zamku M. informuje ławę m. Bardiowa, że pewien jego poddany z → Muszynki skarży mu się, iż został niesłusznie pozwany przez swych przeciwników przed ich sąd ławniczy, gdzie kazano mu odpowiadać na wszystkie zarzuty, w których nie miał udziału, nie był bowiem oskarżony o przelew krwi ani złodziejstwo, które podlegają ich sądowi; prosi aby uwolniono jego i jego poręczyciela, gdyż nie poniosą żadnej szkody, oskarżony podlega bowiem u siebie sądowi w dziedzinie, mieście, albo wsi wedle swego przywileju (Sroka Dokumenty 2, 136); 1459 Jan Biały burgr. musz. zarzuca wójtowi i ławnikom m. Bardiowa, że mieszczanie ograbiają poddanych jego pana, nie współpracują z nim samym, ani sami ich nie osądzają, więc i oni nie chcą z nimi składać sądu; wierzy, że okaziciel tego listu Hryćko uzyska zwrot pieniędzy i nie stanie mu się krzywda (Sroka Dokumenty 2, 153).

1461 Klemens Borowski burgr. musz. do rajców m. Bardiowa, że niektórzy ludzie jego pana nie mają pokoju ze strony miasta ani nie mają tam wstępu, szczególnie Wołoch Iwan, który nic złego nie zrobił i ze wszystkich zarzutów chce się usprawiedliwić wobec starosty i burgrabiego, gdyż rada nie chce tej sprawy zakończyć; prosi zatem i wierzy, iż z pewnością otrzyma odpowiedź, że między jego panem i jego ludźmi a bardiowianami zawarta zostanie ugoda, aby ludzie starosty nie ponieśli ze strony miasta żadnej szkody, i że będą przez miasto chronieni (Sroka Dokumenty 2, 166); Jan Wolski star. muszyński i ośw. do rajców m. Bardiowa, że nie zapewni bezpieczeństwa mieszczanom, którzy przewożą wina do Krakowa, ponieważ sami swymi rękami zamachnęli się na niego (super me iniuxistis alias szyagnalyszszczy szya na mya) i wygubili jego ludzi, nie wie zatem, jak ma z nimi żyć w sąsiedzkiej przyjaźni (Sroka Dokumenty 2, 168); tenże do Antoniego mieszcz. z Bardiowa, że ma zamiar przybyć do niego do Bardiowa w sprawie [człowieka] przetrzymywanego w [zamku] Makovicy i w innych sprawach; powiadomił już tenut. Makovicy, aby przybył do Antoniego, u którego będzie pertraktował z nim o więźnia (Sroka Dokumenty 2, 172); Stan. Potrzeba burgr. musz. do rajców m. Bardiowa w sprawie Wawrzyńca z Muszyny oraz Kruchana z Miastka → Muszyna miasto p. 3.

1462 Jan Wolski star. musz. do rajców m. Bardiowa o wstawiennictwo u starosty Górnych [Węgier] Stefana Zapolyi w sprawie jego ludzi bezprawnie pojmanych wraz z rzeczami, o czym dowiedział się od panów z Lewoczy; pisał już w tej sprawie do pana Paska, ale dotąd ludzie ci nie zostali uwolnieni (Sroka Dokumenty 2, 181); tenże do rajców m. Bardiowa o wstawiennictwo u pana Paska za jego ludzi zatrzymanych k. Bardiowa i uwięzionych w zamku Plaveč (Sroka Dokumenty 2, 185); Racibior burgr. musz. prosi Stanisława sędziego m. Bardiowa o wyznaczenie mu zboża za 2 lub 3 fl., według obecnej ceny, ponieważ poniósł szkodę, gdyż jego zboże zostało zajęte przy uwięzionym człowieku (Sroka Dokumenty 2, 184); [ok. 1462] tenże Racibor odrzuca zarzuty rady m. Bardiowa, że pobiera opłaty od kupców Bardiowa (Sroka Dokumenty 2, 186); 1463 Jan Wolski star. musz. prosi sędziego m. Bardiowa, za pośrednictwem okaziciela listu Piotra Wołocha, aby przysłał kata do wykonania wyroku przez powieszenie na pewnym Wołochu, który popełnił przestępstwa również wobec m. Bardiowa (Sroka Dokumenty 2, 190); tenże do rady m. Bardiowa z prosbą o przesłanie pełnomocników na rokowania z Tomaszem Thorczi [rozbójnikiem] w sprawie ich ludzi, które toczyć się mają między Niedzicą i Czorsztynem; Jakub z Dębna podskarbi kor., star. sądec., biec. i przedecki do rady m. Bardiowa, że mieszcz. sądeccy złożyli skargę przeciwko zawartemu ze Stefanem Zapolyą pod zamkiem Niedzica traktatowi pokojowemu ze względu na szkody wyrządzone im, jak przypuszcza, przez Tomasza Thorczi z Lipan [Słowacja], który usilnie uzurpuje sobie prawo do pozyskania na Janie Wolskim star. musz. pewnych długów. Wolski codziennie zaś chce dochodzić na tymże Tomaszu dóbr swoich ludzi i tego dnia przybył do M. z dobrymi ludźmi, chcąc złożyć z nimi sąd w tej sprawie; prosi ich o interwencję u Stefana Zapolyi przed ciągłym wyrządzaniem mu [tj. staroście] szkód (Sroka Dokumenty 2, 192—4); Jakub Luśnia? (Lluzna) burgr. musz. prosi rajców Bardiowa, aby został zwolniony niejaki Hryćko [z Miastka?], którego zatrzymano w ich mieście z powodu starego długu (IB 1483); 1464 Racibor burg. muszyński interweniuje u sędziego i rajców Bardiowa w sprawie Hryćka wójta z Miastka, oskarżonego w ich mieście (→ Miastko p. 4); 1465 → Muszyna miasto p. 3.

1467 Andrzej z Krużlowej cześnik krak., star. musz. prosi ławników m. Bardiowa o sprzedanie mu za jego prywatne pieniądze pół beczki dobrego wina i beczkę piwa i przesłanie ich wozem, którym starosta wysyła sługę (Sroka Dokumenty 2, 215); Racibor burg. musz. do rady m. Bardiowa w sprawie pewnego człowieka, który ukradł konia tamtejszemu mieszczaninowi i został za to powieszony, o czym burgrabia dowiedział się od ludzi z przedmieścia Bardiowa, Jakuba woźnicy i Andrzeja kowala; człowiek ten za swą pracę otrzymał od burgrabiego stosowną zapłatę i zapisał plebanowi w Muszynie 2 fl. i zasiewy; tenże burgrabia prosi rajców, aby zechcieli ww. przedmieszczan wezwać do siebie w celu zbadania tej sprawy, i wydali dok. dla wsi Rokomyany [niezid.], aby mógł dojść do skutku powyższy zapis dla plebana (Sroka Dokumenty 2, 224); 1468 Andrzej Pieniążek z Krużlowej cześnik krak. star. czorsztyński i musz. w odpowiedzi na listy ławy m. Bardiowa, aby zawarł pokój z burgr. zamku Makovicy, oświadcza, że zależy mu na pokoju, jak wiedzą o tym z jego poprzednich listów, i chce jedynie sprawiedliwości dla swoich ludzi. Dlatego w celu polepszenia stosunków prosi, aby wypytali Jakuba Cudara [z Ónod, Słowacja] pana zamku Makovica i powiadomili go, czy powstrzyma krzywdy wyrządzane z tego zamku jego poddanym i mieszkańcom Król. Pol. (Sroka Dokumenty 2, 226); [ok. 1468—1470]²⁰List Przecława z Dmosic nie ma daty wystawienia. Wydawca przyjął jako czas jego wydania 1456—74, czyli okres pełnienia urzędu przez wystawcę. Datowanie można jednak zawęzić do okresu od 1468 (kiedy to poświadczone jest zawarcie przez star. musz. porozumienia z Jakubem Cudarem) do 1470 (data śmierci Cudara — Sroka Dokumenty 2, 225 s. 12 przypis 2, 476) Przecław z Dmosic [pow. sand., star. spiski 1456—74] prosi ławników m. Bardiowa o interwencję w sprawie oficjalistów zamku M., którzy wnieśli do niego skargę na ludzi Jakuba Cudara z Ónod z zamku Makovica, którzy pobierają od nich w Bardiowie bezprawnie cła i opłaty pieniężne, jakie nigdy tam nie były pobierane; zdarzało się nierzadko, że owi oficjaliści, broniąc swego pana przed łupieżcami i gwałtownikami, potykali się z nimi na polu, odbierając im te opłaty (Sroka Dokumenty 2, 265).

1478 Racibor burgr. muszyński zwraca się w imieniu swego pana Andrzeja [Pieniążka] cześnika krak. [i star. musz.] do rychtarza Bardiowa dlaczego nie chce zaprzeczyć, jak był o to uprzejmie proszony, iż pobiera wartościowe rzeczy [od kupców rzekomo] dla tegoż pana Andrzeja; ponadto prosi, aby zakazał pobierać cło od jego ludzi w mieście, a niekiedy także poza miastem, ponieważ jego pan musi im je potem zwracać; wobec tego mają wszystkie rzeczy [zabrane] podzielić między siebie; pan Andrzej chce się na te praktyki pożalić na zjeździe generalnym w Kieżmarku (Sroka Dokumenty 2, 285); Klemens burgr. musz. prosi radę m. Bardiowa o pomoc w odzyskaniu długów, które mają jego ludzie (Sroka Dokumenty 2, 286); 1479 Jan Białogradzki burgr. musz. prosi Jerzego Magiera (Mager) sędziego Bardiowa o przesłuchanie złoczyńcy niejakiego Hanigowskiego sołtysa, trzymanego w ich mieście, w sprawie szub, które zaginęły wielu ludziom w stwie musz. oraz czy coś wie o misach i dzbanach, które zostały zrabowane pewnemu człowiekowi z Sącza jadącemu na jarmark do Bardiowa, i zostały złożone w domu tegoż sołtysa (Sroka Dokumenty 2, 297).

1488 Grzegorz burgr. zamku M. z niewiadomych powodów zabił niejakiego Jana br. Stanisława ze Starej Wsi [Spiskiej] nad Popradem, dworzanina hr. Stefana Zapolyi (Morawski Sądecczyzna 2 s. 292—3; Bębynek, Starostwo → p. 7, s. 12; Stamirski, Muszyna → p. 7, s. 55); 1489 tenże Grzegorz star. [=burgr.] musz. informuje Mikołaja wójta m. Bardiowa, że poborcy tricesimy w tym mieście bezprawnie zabrali poddanym jego pana płótno i skórę rysią (ryszyową); prosi o zabranie poborcom tych rzeczy i ich zwrot (Sroka Dokumenty 3, 468); Piotr Kmita z Wiśnicza star. spiski i sądec. prosi rajców m. Bardiowa o interwencję w sprawie poborców tricesimy w ich mieście, którzy nie zważając na zawarty pokój między oboma królestwami [z 1474], bezprawnie zabrali na drodze publicznej z zamku M. jego własne konie (Sroka Dokumenty 3, 469); 1490 Piotr Kmita z Wiśnicza star. spiski i sądec. do rajców m. Bardiowa, że jego poddani z dystr. zamku M. skarżą się, iż ubodzy z tego dystryktu udający się na jarmark do Bardiowa są taksowani i zmuszani do opłat, podczas gdy inni ubodzy ze strony węg. przybywający do Bardiowa na jarmark nie płacą tricesimy; prosi aby wyjaśnili z poborcami tę sprawę, i przywrócili wolność handlu miejskiego jak dawniej bywało, w przeciwnym razie ludzie ci nie będą jeździć do Bardiowa, lecz do Polski (Sroka Dokumenty 3, 478); Stanisław burgr. musz. do rady m. Bardiowa, której przypomina o spotkaniu królów Polski i Węgier w celu wprowadzenia prawa i porządku na pograniczu, informuje o działalności w ich mieście poborców tricesimy, którzy dopuścili się wielu nieprawości wobec ludzi Piotra Kmity star. spiskiego i sądec., prosi też o zwrot zabranego przez tychże poborców płótna jego żonie, które przewoziła nie na sprzedaż, lecz na własny użytek, a zostało ono utkane przez jego współmieszkańców, od takich zaś towarów nie ma zwyczaju pobierania opłat; dostojny pan Matej Rysch i inni szlachetni panowie posłowie z obu królestw ustalili bowiem i przesłali do Bardiowa orzeczenie, że od wiezionego tutaj i wyrabianego na miejscu płótna nie ma tricesimy, wobec tego zapłata należy się jemu [zapewne cło wwozowe], a w ostatecznosci płótno winno być zdeponowane (Sroka Dokumenty 3, 485).

1491 Piotr Kmita star. sądec. i spiski donosi ławie m. Bardiowa, że poddani jego z dystr. musz. skarżą się, iż jacyś służebnicy i inni z m. Bardiowa zmuszają ich do złożenia przysięgi (omagium) i ostrzega, iż jeśli któryś z tych ludzi jest zobowiązany przez miasto, aby to czynić, zostanie osądzony; tenże przyjmuje do wiadomości wyjaśnienie ławy m. Bardiowa, że nie chcą zmuszać ww. poddanych z dystr. musz. do przysięgi, gdyż między królestwami Polski i Węgier panuje pokój [od 1474]; on też nie chce mieć złych stosunków z Bardiowem i prosi, aby jego poddanych zostawić w spokoju (Sroka Dokumenty 3, 511—2); tenże Kmita, odpowiadając na list Jana Stroskiego star. w Bardiowie w sprawie wieprzy, które zostały skradzione przez włóczęgów (missivos ribaldos) ze stwa sądec., powiadamia, iż zostali oni pochwyceni w Bielczarowej [dziś Binczarowa], a niektórych kazał powiesić; jego poddani ze Śnietnicy skradli trzodę i inne [bydło] w Bardiowie, on zaś kazał je odesłać okradzionym; informuje go jednak, że dotychczas nikt z jego ludzi nie otrzymał z powrotem skradzionych rzeczy [od bardiowian]; napisał już do swego burgr. w M., aby zwrócił rzeczy skradzione bardiowianom przez jego poddanych i oczekuje od władz Bardiowa zwrotu rzeczy skradzionych jego ludziom (Sroka Dokumenty 3, 518); tenże Kmita, powołując się na swoje zasługi wobec m. Bardiowa podczas służby w armii Jana Olbr. oświadcza, że jego poddani ze Śnietnicy, którzy naszli i splądrowali domy w Bardiowie, nie zrobili tego na jego polecenie, lecz w odwecie, gdyż to bardiowianie najechali ich wieś i zabrali różne rzeczy do miasta, i dotąd ich nie zwrócili; nie jest jego wolą, aby poddani jego wyrządzali jakiekolwiek szkody na terenie Węgier; obesłał już do swojego burgr. w M., aby rzeczy zabrane bardiowianom zostały im zwrócone, a w zamian prosi o zwrot rzeczy poddanym ze Śnietnicy (Sroka Dokumenty 3, 519); Stan. Biały burgr. musz. do ławy m. Bardiowa, że ich poddani z okolicznych wsi najechali jego wieś Śnietnicę należącą do zamku M., z której zabrali bydło, trzodę i sprzęty domowe i inne rzeczy, a na domiar zgwałcili kobiety; byli to następujący ludzie ze wsi w okręgu Bardiowa: Dawid ze wsi Wenecja [= Lukov] wraz z pełnomocnikami, Malczowianie ze wsi Malcov, Marcin s. Radwana z młynarzem ze wsi Sveržov z sąsiadami; tarnowianie, którym sołtys Tytel sprzedał 2 beczki piwa, ludzie ze wsi Rokytova, Mokroluch, Andrzej s. człowieka o imieniu Lulow, który dowodził nimi wszystkim, z m. Bardiowa Maciej Truchan, Jurek s. Stanina, s. Holeszki ze wsi Sywerbroya [niezid.], wszyscy oni domownicy ww. ławników oraz s. Głowacza; przypomina, że trzody, które niektórzy z Polski zabierają ich poddanym, na jego rozkaz są zwracane, prosi więc o zwrot zrabowanych zwierząt i rzeczy (Sroka Dokumenty 3, 524); → Muszyna miasto p. 3; 1492 → Muszyna miasto p. 3.

1493 Stan. Biały burgr. musz. do rady m. Bardiowa, że dotąd nie otrzymał odpowiedzi na poprzedni list w sprawie poddanych pana star. [musz.] kmieci ze Śnietnicy, którym wzbrania się wstępu do miasta w celu handlowania, tak jak bardiowianie mogą to czynić w Polsce; ponieważ niedawnego czasu pewna matrona miała pozwy we wsi Sveržov pyta, czy zezwolą ludziom ze Śnietnicy handlować w Bardiowie (Sroka Dokumenty 3, 544); 1494 Piotr Kmita z Wiśnicza star. spiski i sądec. do ławników m. Bardiowa w sprawie poborców tricesimy w tym mieście, którzy poddanych z dystr. musz. ograbiają na drogach prowadzących do Polski już poza granicami Królestwa Węgier; ostrzega, że będzie żądał zwrotu zabranych rzeczy i pieniędzy (Sroka Dokumenty 3, 545); 1498 poddani z klucza zamku M. → p. 3b; 1499 → Miastko p. 3; 1499 Stan. Biały burgr. musz. do rady m. Bardiowa w sprawie poddanego swego pana, który jadąc na jarmark do Bardiowa zabrał do sprzedaży wosk, należący nie wiadomo nawet do kogo, a tymczasem poborcy tricesimy zajęli ten wosk, a on w tym okresie swojego życia nie handlował, lecz żył z prostej pracy; prosi radę, aby skłoniła poborców do oddania tego wosku (Sroka Dokumenty 3, 583; Kiryk, Związki → p. 7, s. 296).

1508 Mik. Lapispatak star. musz. do rady m. Bardiowa, że poborcy tricesimy w tym mieście niemałą szkodę wyrządzili poddanemu z jego tenuty, zabierając mu bezprawnie 3 fl. bez orta; przypomina, że on sam dobrze traktuje wszystkich, którzy pochodzą z Węgier, ale wie, iż jego poddany nie handlował końmi ani ich nie przepędzał, lecz przewoził przędzę, od której zgodnie z prawem zapłacił pobór; prosi, aby otrzymał ich zwrot, w przeciwnym razie będzie interweniował u przełożonego poborców lub u króla (Sroka Dokumenty 4, 683); Mik. Lapispatak informuje Aleksego Conleknera rychtarza m. Bardiowa, że pojmał pewnego sołtysa, który pewną dziewczynę chrześcijankę [tj. katoliczkę] skłonił do przejścia na prawosławie (convertit ad fidem Valachorum) i sprzedał ją pewnemu Wołochowi w celu zawarcia małżeństwa (Sroka Dokumenty 4, 687).

1511 Achacy Jordan z Zakliczyna star. musz. wnosi skargę do rady m. Bardiowa na burgr. zamku Makowica, który zatrzymuje jego ludzi na wolnej drodze i przetrzymuje wg upodobania, jego zaś ludzie, nie żądając od starosty żadnego sądu, bezprawnie zajmują nocą poddanym Jordana bydło i zapędzają do wsi podległej zamkowi w Makowicy; starosta odsyła pokrzywdzonych do burgr. Makowicy, ten zaś nie chce sądzić ich skarg, a chcąc ich uwięzić zobowiązuje ich, aby przebywali w zamku przez 2 tygodnie; starosta prosi o interwencję w tej sprawie, aby zachować zgodę istniejącą od dawna między oboma zamkami (Sroka Dokumenty 4, 714); 1512 tenże prosi ławników m. Bardiowa o wyegzekwowanie należności dla niego od Piotra sołtysa z Hažlina [Słowacja], który wypasał świnie w jego [tj. stwa] lasach i winien był uiścić opłatę z tego tytułu, a dotąd tego nie uczynił (Sroka Dokumenty 4, 721).

1518 Jan Nogaj burgr. musz. do ławy m. Bardiowa, że poddany jego pana Iwanko z Leluchowa oskarżył Szymona poddanego pana Mik. Capy mieszkającego w Gerlachowie [Słowacja], iż tenże Szymon był poręczycielem za Andrzeja Jajko, tenże zaś Jajko zeznał pod przysięgą, że Iwanko nie jest nic winien Szymonowi za konia, którego burgrabia wziął od tegoż Szymona; burgrabia wyznaczył termin do sądu pr. wołoskiego (ad ius Valachorum naskur), na którym Szymon się nie stawił, ani nie chciał się stawić na następnym; wobec tego sołtys Leluchowa poświadczył, że Szymon przegrał sprawę; prosi ławę, aby Szymon nie niepokoił więc Iwanka (Sroka Dokumenty 4, 843); 1521 rada m. Nowego Sącza daje burgr. musz. Janowi Nogajowi pełnomocnictwo do działań w celu odzyskania majątku dla wd. i syna po zm. Janie Łazarzu (Lazar) mieszcz. sądec. (Sroka Dokumenty 5, 890); Jan Nogaj burgr. musz. dziękuje ławie m. Bardiowa za rozsądzenie sprawy, o której pisał 2 tygodnie temu i ponownie zwraca się z prośbą, aby okazicielowi tego dok. wydano dług, który ma być złożony w ławie (Sroka Dokumenty 5, 898); → Muszyna miasto p. 3.

1522 Jan Pieniążek z Krużlowej h. Odrowąż sędzia ziem. krak., poborca ziemi krak. i star. musz. w odpowiedzi na zarzuty ławników m. Bardiowa wobec jego burgrabiego (vicecastellanum) z M., że miał odesłać pewnych złoczyńców, którzy okazali się poddanymi panów Tarcy (= Thorczi?) i Karwata, ci zaś uciekli; tłumaczy, iż burgrabia wraz z jego poddanymi schwytali i uwięzili owych rozbójników oraz zakuli wielkim i ciężkim żelazem, oni zaś za uwolnili się i uciekli, niektórzy z nich zabierając ze sobą żelazne łańcuchy; ma nadzieję, że zbiegowie zostaną ponownie pochwyceni i uwięzieni; jeśliby się to nie udało [przed jego wyjazdem] to wraz z burgrabią rozsądzi sprawę bez zwłoki, gdy tylko wróci z wyprawy, a jeśli i tego nie będzie mógł zrobić, przekaże sprawę Krzysztofowi Szydłowieckiego wwdzie i star. krak., jaki zaś wyrok on wyda, taki przyjmie i powiadomi bardiowian (Sroka Dokumenty 5, 916); 1523 Jan Nogaj burgr. musz. do rady i ławy m. Bardiowa, iż pewien jego poddany sołtys wydzierżawił las wraz ze wszystkim od gromady we wsi Lenartov [Słowacja] i miał im dawać 2 sery, wino sołtysowi i gromadzie po 6 gr, na co sie zgodzili, obecnie jednak chcą od niego mieć 3 fl. i twardo tam przy tym obstawali przez 2 tygodnie, gdy zaś on wydzierżawił im las na cały rok, to nie chcieli mu dać więcej niż 4 gr; prosi o rozsądzenie tej sprawy; tenże powiadamia radę, że ludzie z Lenartova zapłacili mu dług, on zaś wydzierżawił im las na [kolejny] rok po 4 gr (Sroka Dokumenty 5, 932, 935); 1524 Achacy Jordan Bobowski z Zakliczyna celnik generalny krak., lub., jarosławski i star. musz. prosi swego przyjaciela sędziego m. Bardiowa o sprzedaż beczki dobrego, słodkiego wina i przekazania jej jego słudze, którego wysyła z pieniędzmi (Sroka Dokumenty 5, 952).

1525 Jan Nogaj burgr. musz. skarży się radzie m. Bardiowa na sołtysa Jana Tarnoskiego (Tharnoszky), który bezprawnie uwięził we własnym domu jego poddanych Pawła i Aleksego, chcąc ich wychłostać, zamiast domagać się ich osądzenia przez niego; prosi rajców, aby zostali osądzeni w Bardiowie, albo odesłani do osądzenia Achacemu [Jordanowi z Zakliczyna] star. musz. lub jemu samemu (Sroka Dokumenty 5, 998); 1527 tenże skarży się rychtarzowi, rajcom i ławnikom Bardiowa na niejakiego Bienię, który chciał zatrzymać 2 ludzi pana [biskupa] i sądzić ich; domaga się, by Bienia odesłał dwóch ludzi Jana Dziona i Piotra Biwarada do sołtysa musz. (scultetum Musynsky), a jeśli któryś z nich był poddanym jego pana, zostanie osądzony (Sroka Dokumenty 5, 1057); 1528 burgr. lub star. musz. do ławy m. Bardiowa, iż nieprawdziwe są wieści jakoby zaciężni Jan [Zapolyi] króla Węgier zamierzali przejść przez dobra należące do zamku M. (dominia castri), w celu zniszczenia ich miasta, on zaś wysyła pewne sługi, aby przyjęli tychże zaciężnych; prosi o jak najszybsze wysłanie do M. jednego z rajców, aby mógł mu przekazać prawdziwe wieści; król Janusz jest w Januszowicach […] i zmierza w kierunku Węgier; nie zna liczby jego wojska; jego ludzie nie przestrzegali bardiowian, ponieważ nie było przed czym przestrzegać, ostrzegali zaś inni, podający się rzekomo za ich przyjaciół, ale o tym dowiedzą się lepiej, gdy przyślą posłańca, najlepiej w tajemnicy; będzie na zamku przebywał kilka dni, potem musi wracać, wierzy, że to potrwa najwyżej 1½ tygodnia; prosi o sprzedaż doręczycielowi listu 2 achteli piwa, bo spodziewa się dwóch kan. krak., wysłanych przez bpa krak., z których jeden właśnie przybył, drugi zaś będzie we czwartek, ale jeśli przybędzie później, prosi o niewzbranianie sprzedaży piwa (Sroka Dokumenty 5, 1093).

1526 Achacy Jordan z Zakliczyna celnik sand. i star. muszyński do ławy m. Bardiowa, jakoby chciała wydać mu pewnego człowieka imieniem Ligęza, o którym mówią, że ukradł konia poddanemu z jego wsi Jaszkowa; nie ma wprawdzie na to dowodu, jednak niektórzy utrzymują, że to on; prosi, że jeśli jest on przez nich uwięziony i oskarżony o tę kradzież, aby zapytali go m.in. o tę sprawę, jeśli zaś nie jest oskarżony o to złodziejstwo, nie chciałby, aby go przesłuchiwano i męczono w sprawie innych rzeczy utraconych przez jego poddanych, ale jeśliby byli u niego [w kluczu M.] jacyś złoczyńcy, prosi o wiadomość, ponieważ nie chce dać im okazji do grzeszenia; jeśli Ligęza jest uwięziony prosi o list, w przeciwnym razie nie (Sroka Dokumenty 5, 1024).

3. -d. Klucz musz., okręg (dystr.) zamkowy zw. też kluczem (clavis) i kresem-krajem (ora). 1391 30 VII Władysław Jag. i jego ż. Jadwiga nadają bpowi krak. Janowi [Radlicy] zamek M. z m. Powroźnik (Powroźniki) pod zamkiem oraz z przynależącymi wsiami i m. Nowe Miasto alias → Miastko z przynależnymi wsiami: → Kąclowa, Staszkowa Wola [może dzisiejsze Dubne], → Krasna Jedl, → Mikowa [zanikła w XVI w. wchłonięta przez m. Muszynę], → Długi Łęg, → Andrzejówka, Szczawnik, → Łomnica, Poruj [niezid.], → Florynka dotąd lokowanymi i tymi, które będą lokowane w przyszłości oraz całe terytorium tego zamku z wszystkimi potokami (aquarum decursibus), mianowicie potokiem → Łomnica [dziś Łomniczanka, prawy dopływ Popradu], rzekami: Poprad wraz z oboma brzegami, dochodzącymi do wzgórza M., → Kamienica [prawy dopływ Dunajca] rozciągającą się aż do potoku Biała, → Biała [dziś Biała Dunajcowa albo Dunajecka, prawy dopływ Dunajca] z oboma brzegami, → Muszyna [dziś Muszynka], potwierdza ponadto wszystkie prawa i przywileje wydane dla tychże dóbr przez poprzednich władców (KK 2, 379)²¹Dok. zachował się tylko w kopii, której najstarszy przekaz znajduje się kopiariuszu bpstwa krak. tzw. Liber antiquus z 1445 r. (AKapKrak., rps LP 2 k. 101v—2, wg dawnej foliacji k. 102v—3; M. Koczerska, Zbigniew Oleśnicki i Kościół krakowski w czasach jego pontyfikatu 1423—1455, W. 2004, s. 15—21. Autentyczność tego dok. zakwestionował H. Stamirski (Rozmieszczenie → p. 7, s. 27—9; Muszyna → p. 7, s. 8—9), ale F. Kiryk (Rozwój → p. 7, s. 161—3; Miasta → p. 7, s. 7—8) i autorzy haseł → Długi Łęg i → Miastko uznali go za autentyczny. W haśle → Miastko zwrócono wprawdzie uwagę, że część dotycząca tej osady jest interpolacją, ale do reszty tekstu nie zgłoszono zastrzeżeń; 5 VIII tenże król na prośbę bpa krak. Jana [Radlicy] potwierdza 2 dok. Kazimierza W. dla m. Muszyny z 1364 (→ Muszyna miasto p. 3) oraz zezwala mieszkańcom miast i wsi należących do zamku M. kupować sól w żupach bocheńskiej i wielickiej wg miary i wagi, jaka stosowana jest przy wywozie na Węgry. Biskup podaje treść tego dok. do wiadomości mieszkańcom wsi i miast z dystr. należącego do zamku M. (KK 2, 380)²²Uniwersał Jana bpa krak. został dodany w formie klauzuli po treści dok. Władysława Jag. na drugim egzemplarzu tegoż dyplomu (AKapKrak., dyplom pergaminowy 219).

1529 do klucza zamku M. biskupa krak. należą: m. → Muszyna płacące 3 grz. i 14 gr czynszu, wsie Andrzejówka — 40 gr i 16 gr obiednego, Leluchów — 1 grz. i 22 gr, Miastko — 1½ grz. i 10 gr, Muszynka — 1 grz i 7 gr i łącznie 30 gr obiednego, Florynka — 45 gr, Wawrzynkowa [dziś Wawrzka] — 1 grz. 22 gr, Jaszkowa — 40 gr, Śnietnica — 1 grz. i 2 gr, od czterech ostatnich wsi 32 gr obiednego; wójtostwo w M. płaci za czynsz 10 cetnarów żelaza i 2 cetnary ołowiu. Łączny dochód z klucza wynosi 15 grz. 6 gr [właśc. 14 grz. 16 gr ] (LR s. 46).

1547 Danek z Miastka sołtys nowo lokowanej wsi → Krynica winien od owiec ponad 200 sztuk płacić do zamku M. jak inni sołtysi; kmiecie po 16 latach wolnizny będą płacić 10 gr czynszu do zamku, a także dawać daninę w baranach, bryndzę i ser, płacić zającowe i jarząbkowe → Miastko p. 3.

1564 mieszczanie m. Piwnicznej skarżą się, że urzędnicy [zamków] M. i Lubowli bronią im wyrębu i wypasu w lasach należących do miasta, a grunt królewski sobie przywłaszczają (LK 1 s. 170—1).

1575 Franciszek Krasiński bp krak. w związku ze skargami przedłożonymi mu przez poddanych z wsi klucza bpiego czyli stwa (praefectura) M. na starostów musz., że domagają się większych, niż to było w zwyczaju powinności i robocizn, w obecności star. musz. Stan. Kempińskiego wydaje nową ordynację regulującą powinności chłopów. Poddani z wsi położonych bliżej zamku i folw. zamkowego w M. wsi, mianowicie: → Miastko, → Muszynka, Krynica, Powroźnik, → Leluchów, Szczawnik i Andrzejówka winni pracować 2 dni w roku własnym bydłem w tymże folw. Poddani z innych wsi tego klucza dalszych od M., położonych za lasami, mianowicie: Florynka, Wawrzka, Jaszkowa, Bronara [dziś Brunary], Śnietnica, Izby winni 5 dni w roku wykonywać robocizny i służebności pieszo do ww. folwarku. Nie muszą odwozić z dóbr musz. do klucza sądec. win i in. towarów sprowadzanych z Węgier na użytek biskupa, ani wypasać koni i skopów z ww. folwarku, do czego byli zmuszani przez starostów²³Do tej powinności byli zobowiązani mieszkańcy m. Muszyny, co określił bp krak. Piotr Myszkowski w dok. z 1589 → Muszyna miasto p. 3, gdyż praca ta jest opłacana z danin, a starosta wynajmuje do tego czeladź (Kuraś Ordynacje, nr 48).

1589 → Muszyna miasto p. 3; 1597 sołtysi wsi należących do klucza musz., tj. z Czarnego Potoku [niezid.], → Muszynki, → Milika, Zubrzyka, Krynicy, Andrzejówki i → Miastka wbrew przywilejowi bpa krak. Piotra Myszkowskiego dla m. Muszyna bezprawnie warzą piwo i palą gorzałkę, powołując się na prawa dawniejsze, niż pr. m. Muszyny. Sąd zachowuje wymienionych sołtysów, oraz sołtysa wsi Złockie, w ich prawach, zabrania natomiast propinacji sołtysom ze wsi Mochnaczka, Żegiestów i Szczawnik → Muszyna miasto p. 3; 1612 → Miastko, p. 4); 1614 Miastko leży w cz. środkowej kraju muszyńskiego (ora Mussinensis) (AKapKrak. rps Rev.V.741 k. 1).

Pobór. 1578 pobór łącznie ze wszystkich wsi należących do „państwa” musz., z 63 półdworzyszcz wołoskich, 2 kół zakupnych, 2 pił trackich, 2 hut szklanych (BJ rps 7240 k. 385v [RP]); 1581 pobór z Krynicy in. wsi należących do państwa musz. oraz z dworzysz wołoskich, 2 pił tartacznych, 2 hut szklanych i 2 towarzyszy (ŹD s. 148); 1583 poszukiwanie i eksploatacja metali we wsiach klucza musz. → Miastko p. 3; 1588 pobór z klucza M. płaci się ze wsi Krynica, Miastko, Muszynka, Florynka, Brunary, Śnietnica, Izby, Andrzejówka, Laskowa, Leluchów, Zubrzyk, Szczawnik (AG, ASK oddz. I rps 126 k. 315v); 1593—4 pobór zbiorczo ze wszystkich osad klucza m. Muszyna, należących do biskupa krak., tj. z 15 wsi od 100 półdworzyszcz wołoskich; z 5 nowo osadzonych, z 15 półdworzyszcz, od 3 popów ruskich, 2 kół zakupnych, 2 kół dorocznych, 4 kół trackich, 3 kowali, 10 komor., 2 hut szklanych (trzecią budują), 2 towarzyszy, 20 włók sołt., 11 zagród z rolą, 300 owiec; do klucza należą: Wawrzka, Florynka, Polana, Leluchów, Jędrzejówka, Ziebrze [dziś Zubrzyk], Szczawnik, Krynica, Powroźnik, Śnietnica, Izby, Muszynka, Miastko, Bronara Niżna [dziś Brunary], Jaszkowa oraz nowo osadzone Regiestów [Żegiestów], Złocko, Jastrzębik, Brunara Wyżna [dziś Brunary], Stawisza, Wawrzka (BJ rps 5043 [RP] k. 317).

7. Literatura (wybór).

W. Bębynek, Starostwo Muszyńskie, własność biskupa krakowskiego, Lwów 1914 (wcześniej też wyd. w: „Przewodnik Naukowy i Literacki” 42, 1914, z. 1, s. 11—22, 113—28, 211—23, 310—22, 408—21, 518—22, 610—23); K. Fokt, Gródek — zamek — dwór. Zespół rezydencjonalno-obronny biskupów krakowskich w Muszynie, Muszyna 2011 — mps pracy udostępniony przez autora; F. Kiryk, Miasta kresu muszyńskiego, „Przemyskie Zapiski Historyczne” 4—5, 1987, s. 7—34; tenże, Rozwój urbanizacji Małopolski XIII—XVI w. Województwo krakowskie (powiaty południowe), Kr. 1985, s. 135—42, 193—5; tenże, Związki handlowe i kulturalne miast małopolskich ze Słowacją w XV i XVI stuleciu, w: tegoż, Miasta małopolskie w średniowieczu i czasach nowożytnych, Kr. 2013, s. 271—96; F. Kmietowicz, Dzieje Muszyny, Nowy Sącz 1995; S. Kołodziejski, Uwagi o średniowiecznym budownictwie obronnym biskupów krakowskich, „Teki Krakowskie” 3, 1996 s. 135—49 [s. 141]; J. Kurtyka, Polscy starostowie na Spiszu w XV i 1 połowie XV w., „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Historia” 26 (240), 1992, s. 206—8; tenże, Starostwo spiskie (1412—1769/70), w: Terra Scepusiensi. Stav bádania o dejinách Spiša, Levoča-Wr. 2003, s. 503, 523—7; S.A. Sroka, Średniowieczny Bardiów i jego kontakty z Małopolską, Kr. 2010; H. Stamirski, Rozmieszczenie punktów osadniczych Sądecczyzny w czasie (do 1572 r.) i w przestrzeni, RS 6, 1965, s. 25—39; tenże, Poprawki i uzupełnienia prac historycznych o Sądecczyźnie, RS 9, 1968, s. 376; tenże, Muszyna i jej starostowie do roku 1781, RS 12, 1971, s. 5—78; Středověké listy ze Slovenska, ed. V. Chaloupecký, Bratislava-Praha 1937.

8. -a. Zamek biskupów krakowskich w M. Relikty murowanego założenia obronnego, posadowionego na południowym krańcu wzgórza Koziejówka, górującego nad doliną Popradu. Zamek badany był wykopaliskowo w latach 1963, 1973—4, 1991, 1996—8 oraz w latach 2007—13. Zdaniem niektórych badaczy początki warowni murowanej sięgają czasów ok. połowy XIV w. i związane były z inicjatywą Kazimierza W. Pogląd ten opiera się głównie na wzmiance o zamku musz. z 1352 (→ Uw.), bowiem XIV-wieczna chronologia warowni nie znajduje pełnego potwierdzenia w stratygrafii oraz w źródłach archeologicznych (zdaniem B. Chudzińskiej trudno ją jednak zdecydowanie wykluczyć). W opinii S. Kołodziejskiego budowa warowni murowanej zapoczątkowana została dopiero w wieku XV, już po upadku drewniano-ziemnego założenia obronnego (por. poniżej).

Dzięki badaniom archeologicznym wyróżnić można 2 fazy rozbudowy obiektu, przypadające na czasy średniowiecza (przed najazdem węg. w 1474, manifestującym się w stratygrafii wyraźnym poziomem spalenizny oraz zniszczeń) oraz renesansu po 1474.

Z uwagi na trwające prace nad wynikami ostatnio przeprowadzonych badań wykopaliskowych trudno wypowiadać się w sposób zdecydowany na temat programu użytkowego założenia obronnego i chronologii jego przemian. Warto jednak nadmienić, iż relikty pierwszej fazy funkcjonowania warowni nie rysują się czytelnie, głównie z uwagi na fakt, iż w znacznej mierze zostały zniszczone podczas odbudowy zamku. Mury obwodowe założenia, wzniesione w technice opus emplectum zachowały się szczątkowo i są czytelne na ogół jedynie w partiach fundamentowych. Do fazy najstarszej zaliczyć należy mur północny oraz tzw. basztę, znajdującą się w południowo-wschodniej partii założenia, do której — zdaniem B. Chudzińskiej — dostawiono mur obwodowy. W narożniku północno-wschodnim warowni natrafiono ponadto na relikty 2 pomieszczeń zaopatrzonych w urządzenia grzewcze, których początki odnieść należy jeszcze do wieku XV.

Jednym z kluczowych problemów w studiach nad programem użytkowym warowni jest niewyjaśniona do chwili obecnej kwestia chronologii i przebiegu tzw. „muru 6” (zorientowanego wzdłuż osi północ-południe i położonego w przybliżeniu w środkowej partii zamku), który mógłby teoretycznie wyznaczać pierwotną, zachodnią krawędź założenia obronnego. W świetle wyników badań przeprowadzonych w latach ostatnich wydaje się, iż w północnej części założenia upatrywać można bramy wjazdowej na teren zamku.

-b. Relikty założenia obronnego w postaci stożkowatego wypiętrzenia, znajdujące się w głębi tego samego cypla, na którym położone są relikty zamku biskupów krak. Wymiary obiektu wynoszą 15 x 11 m. Obiekt odcięty jest od pozostałej partii cypla głęboką fosą. Odkryte w latach 60. przez Karpacką Ekspedycję Archeologiczną założenie badane było wykopaliskowo w 1963 (A. Żaki) i w 1974 (M. Cabalska). Zdaniem M. Cabalskiej właściwy obiekt obronny stanowiła drewniana wieża otoczona wałem drewniano-ziemno-kamiennym. Początki warowni pozostają niejasne. Proponowana przez M. Cabalską wczesnośredniowieczna chronologia jej reliktów nie wytrzymuje krytyki źródłowej. Odkryte przez nią zabytki ceramiczne określone jako pochodzące z „fazy starszej” odnieść należy najwcześniej do 2. połowy XIII lub raczej dopiero do wieku XIV. Schyłek funkcjonowania warowni wyznaczają zapewne znaleziska monet Władysława Pogrobowca (1450—7) oraz Jana Olbr. (1492—1501). Wzajemne relacje warowni oraz zamku murowanego trudne są do określenia.

Ostatnio prace archeologiczne na zamku w M. przeprowadził Artur Ginter (A. Ginter, Zamek w Muszynie…, s. 27). W odniesieniu do obiektu opisanego w punkcie b, archeolog stwierdził, że stan badań nie pozwala na jednoznaczną charakterystykę zarówno od strony chronologicznej, jak przestrzennej najstarszego obiektu położonego na północ od murowanego zamku. Zachowane są tam 2 formy o charakterze antropogenicznym. Co najmniej jeden obiekt powstał przed wybudowaniem zamku, przy czym wbrew M. Cabalskiej nie da się go datować na XI w., lecz co najwyżej na XIII w.

W odniesieniu do obiektu opisanego w punkcie a, zdaniem A. Gintera nie znajduje potwierdzenia hipoteza o zbudowaniu murowanego zamku w XIV w. przez Kazimierza W. Archeolog jest zdania, że budowa murowanego zamku M. nastąpiła po 1391, przy czym opowiada się raczej za przeprowadzeniem tych prac w XV w., a ściślej w 1423—55, przypisując jego fundację bpowi Zbig. Oleśnickiemu, choć budowa prowadzona była jego zdaniem etapami. Według Gintera znaczna liczba militariów odnaleziona w warstwach kulturowych i ślady spalenizny odnoszą się do ataku na zamek w 1474 r. i świadczą o wyjątkowo intensywnej bitwie, która się tam rozegrała, powodując spore zniszczenia. Jego zdaniem świetność swoją zamek odzyskał dopiero w początkach XVI w., kiedy to zakrojona na większą skalę odbudowa wprowadziła wiele zmian w sposobie zagospodarowania obiektu. Późniejsze dzieje warowni, szczególnie w wieku XVII i XVIII, są całkowicie nieczytelne (A. Ginter, Zamek w Muszynie…, s. 25—9).

Wybór opracowań archeologicznych (tylko cytowane): M. Cabalska, Średniowieczny zespół osadniczy w Muszynie, Sprawozdania z posiedzeń oddziału PAN w Krakowie, t. 19, Kr. 1975, s. 7—8; taż, Muszyna, District of Nowy Sącz (Medieval Settlements), Recherches Archeologiques de 1974, Kr. 1976, s. 58—64; taż, Zespół osadniczy w Muszynie województwo Nowy Sącz, Gródek, RS 17, 1982, s. 275—89; taż, Zespół osadniczy w Muszynie województwo Nowy Sącz. Zamek, RS 18, 1987, s. 5—18; B. Chudzińska, Archeologiczne badania na zamku w Muszynie w latach 1996—1998, „Almanach Muszyny”, 2004, s. 91—6; taż, Obrączka z napisem z muszyńskiego zamku, czyli kogo i o co proszono — inskrypcje typu Hilf Gott Maria, „Sprawozdania Archeologiczne’ 56, 2004, s. 197—221; taż, Co nowego na zamku w Muszynie? Wstępne wyniki prac wykopaliskowych w roku 2007, „Almanach Muszyny”, 2008, s. 5—16; taż, Badania archeologiczne na zamku w Muszynie w roku 2008, „Almanach Muszyny”, 2009, s. 17—29; taż, Trzeci sezon badań archeologicznych na zamku w Muszynie, „Almanach Muszyny”, 2010, s. 29—37; taż, Zamek w Muszynie w świetle badań archeologicznych, w: Zamki na historycznym szlaku handlowym pogranicza polsko-słowackiego, [pod red.] tejże, Muszyna 2010, s. 75—89; taż, Badania archeologiczne na muszyńskim zamku. Sezon 2010, „Almanach Muszyny”, 2011, s. 7—15; taż, Pozostałości średniowiecznej, ręcznej broni palnej z zamku w Muszynie, „Acta Militaria Mediaevalia” 7, 2011, s. 203—14; taż, Życie codzienne na zamku w Muszynie, Muszyna 2012, s. 15; A. Ginter, Zamek w Muszynie w świetle najnowszych badań archeologiczno-architektonicznych, „Almanach Muszyny”, 2014, s. 5—29; Informator Archeologiczny. Badania rok 1974, 1975, s. 184—5; L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, W. 2003, s. 314; S. Kołodziejski, Średniowieczne budowle warowne w dolinie Dunajca w świetle nowszych badań, RS 20, 1992, s. 9—34; tenże, Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Kr. 1994, s. 165—6; tenże, Uwagi o średniowiecznym budownictwie obronnym biskupów krakowskich, „Teki Krakowskie” 3, 1996, s. 135—49 [s. 141]; A. Żaki, Karpacka Ekspedycja Archeologiczna w latach 1961—1963, AAC 6, 1964, s. 145—8 [s. 146]; tenże, Najnowsze prace Karpackiej Ekspedycji Archeologicznej na Sądecczyźnie, RS 7, 1966, s. 436—42 [s. 442].

Uw. Początki zamku musz., podobnie jak miasta Muszyny, są przedmiotem rozlicznych hipotez, nie zawsze znajdujących oparcie w wynikach badań archeologicznych i skromnych źródłach pisanych (→ m.in. p. 8). W literaturze historycznej dominuje pogląd, że zamek M., którego początki odnoszono nawet do XI w., został skonfiskowany bpowi krak. Janowi Muskacie przez Władysława Łok. na pocz. XIV w. za jego udział w buncie wójta Alberta. Pogląd ten wysunięto na podstawie dwu udokumentowanych wydarzeń. W dok. z 1288 wzmiankowana jest jako własn. bpa krak. z darowizny schol. krak. Wysza z Niegowici wieś Muszyna, którą błędnie utożsamiano z zamkiem o tej nazwie (o którym nie ma jednak mowy). W 1391 Władysław Jag. nadał zamek M. wraz z przynależnymi doń wsiami bpowi krak. Janowi Radlicy. To wystarczyło do postawienia hipotezy o konfiskacie w 1304 lub 1307 r. własn. bpiej i włączeniu jej do dóbr król. Ostatnio T. Pietras uznał nawet zamek w M. za punkt oparcia dla Muskaty na pograniczu spiskim (T. Pietras, Krwawy wilk z pastorałem. Biskup krakowski Jan zwany Muskatą, W. 2001, s. 64, 76; tenże, Biskup krakowski Jan Muskata a dzieje Muszyny, „Almanach Muszyny”, 2002 s. 15—7).

Badania archeologiczne potwierdzają, że na wzgó­rzu nad Popradem był obiekt o charakterze obronnym (→ p. 8), nie datują go jednak na XI w., jak to dawniej przyjmowano na podstawie zabytków ruchomych, lecz na 2 poł. XIII, a najpewniej na 1 poł. XIV w. Gdyby przyjąć pierwszą wersję, mogłoby to wskazywać na funkcjonowanie w tym miejscu jakiegoś gródka rycerskiego, w oparciu o który prowadzono jakieś prywatne inicjatywy osadnicze. W drugim przypadku powstanie tego obiektu należałoby wiązać z Kazimierzem W., który przeprowadził na tym terenie w połowie tegoż stulecia intensywną akcję osadniczą. Można jedynie przypuszczać, że akcja kolonizacyjna, której osią była ważna droga na Węgry, przebiegająca przez M., nie mogła obejść się bez jakiegoś ośrodka administracyjnego, którym mógł być ufortyfikowany obiekt z urzędującym w nim starostą lub innym urzędnikiem król.

W dok. lokacyjnym król. wsi Andrzejówka z 1352 wzmiankowany jest zamek bez nazwy, do którego sołtysi mają oddawać ⅔ kar sądowych („z osądzonych win dwa pieniądze zamkowi, trzeci sołtysowi należy”). Oryginał tego dok. nie zachował się, znany jest jedynie z obszernego regestu w języku polskim w inwentarzu klucza musz. z 1732 r. (AKapKrak., rps Inv.B.49 k. 181=ZDM 1, 67), ale nie ma powodu, aby kwestionować jego autentyczność; także data roczna i dzienna zgodna jest z itinerarium króla. Można jedynie dyskutować, czy w dok. rzeczywiście było „ad castrum”, a nie np. „domino rege”, zatem czy był to tylko skrót myślowy pisarza oddający ówczesną, tj. XVIII-wieczną, rzeczywistość. Trudno zatem uznać tę wzmiankę za najstarszą źródłową wiadomość o zamku w M.

Nie był to znany z późniejszych wzmianek z czasów władztwa biskupów krak. solidny zamek, ale jakaś jego namiastka w postaci drewniano-ziemnego umocnienia, którego relikty odkryto na północnym cyplu, gdzie znajdują się fragmenty zamku bpiego. Dopiero po przejęciu kompleksu dóbr musz. biskupi krak. zaczęli budować tam, prawdopodobnie w 1 poł. XV w., solidny, murowany zamek o charakterze rezydencjonalnym (wieża mieszkalna), który miał się stać ośrodkiem klucza dóbr.

W świetle dotychczasowych badań rola zamku M. jako ośrodka kierującego akcją osadniczą na pograniczu pol.-węg., może już od końca XIII w., wydaje się logiczna. Trudno przesądzić, czy rzeczywiście Władysław Łok. skonfiskował zamek, czy raczej jakiś dawny gródek, bpowi Muskacie, czy też jest to dopiero budowla wzniesiona przez Kazimierza W., stanowiąca centrum dóbr król. na tym terenie. Nieporozumieniem jest w tym kontekście stanowisko H. Stamirskiego (Rozmieszczenie → p. 7, s. 34—9), który zakwestionował autentyczność dok. z 1391, a zatem także wiadomość o zamku. Za podstawę tego sądu posłużył mu m.in. dok. królowej Jadwigi z 1397 r. dla Mościca ze Stęszewa w Wielkopolsce (z błędnej kopii przytoczony za Pamiętnikami Niemcewicza przez Szczęsnego Morawskiego — Morawski Sądecczyzna 2 s. 54), któremu zapisała 60 grz. rzekomo na zamku M. Uznał zatem, że klucz musz. był nadal w ręku króla, a dla bpstwa krak. pozyskał go dopiero Zbig. Oleśnicki przed 1448. W rzeczywistości zapis dotyczył wielkopolskiej Mosiny (Wp. 3, 1980).