(1352 or. Czacze, 1359 Czacz, 1442 Czacz Maior, 1473 Czyacz, 1447 Czadcz, 1497 Czaczko) 3 km na NE od Śmigla.

1. 1487 n. pow. kośc. (PG 10, 86); 1401 n. par. własna (Cieplucha 136, por. Now. 2, 434); 1510 dek. Kościan (LBP 128).

2. 1432 Cz. graniczy z Karśnicami → p. 3; 1479 młyn między Cz. a Glińskiem [a więc na strudze zw. dziś Samica] → p. 3; 1494 las poniżej wsi Cz. w stronę Celin, lecz na wzgórzu za wsią Cz. → p. 3; 1495 las w Cz. zw. Celiny, czyli Nadole, łąki w Celinach → p. 3; 1500 łąka Błonie, dwie łąki Na Kopaniach, las, czyli ostrów w stronę Karśnic, folwark zw. Nadolny w stronę Karśnic, las Dębiny, las Mokry Las, w Niemieckim Kącie młyn ze stawem, rów (fossata) i wzgórze nad stawem → p. 3; 1510 dwa małe stawy (LBP 128) → p. 3; 1527, 1553, 1683-85 łąka Rakowiec (K 3, 126) → p. 3; 1534 Jan, Wojciech i Piotr bracia z Cz. pozwani przez Mik. i Sebastiana Śmigielskich z Bruszczewa z powodu pobudowania nowej grobli i pogrodków oraz zmiany biegu wody ze szkodą dla młyna oraz zalania łąk [w Bruszczewie] (KoścZ 25, 207); 1539 staw rybny → p. 3; 1548 Cz. graniczy z Karśnicami (KoścG 9, 51-52); 1551-1555 łąka Zbrzeżna, obiekt nieokr. Długa Dębina (K 3 s. 465, 569); 1563, 1566 młyn, wiatrak → p. 3; 1562-65 obiekt nieokr. Grabarka (K 3, 597); 1566 w podziale wsi Kobylniki [k. Kościana] wymieniono zapust [gaj] położony ku Cz. (KoścG 18, 155v-157); 1570 las Miedza (K 2, 457); 1571 obiekty nieokr. Krociczki, Nart (K 3, 683); 1572 łąki wsi Cz. stykają się z łąkami wsi Glińsko i są od nich rozgraniczone przy pomocy kamienia [jako znaku gran.] (PG 21, 333v- 334); 1585 rola Kliny (K 2, 301).

3. Własn. szlach. 1352 Michał z Cz., uczestnik konfederacji szlachty wlkp. (Wp. 3 nr 1313); 1358 Jan brat Maćka Borkowica [z Kościana] wdy pozn. skazany przez Kazimierza W. na karę śmierci, a jego fortalicjum Cz. skonfiskowane (DH 3, 270); 1359 Michał z Cz., Mikołaj kantor łęczycki, Andrzej z Barda [pow. pyzdr.], Janusz z Brzozogaju [pow. gniezn.] sprzedają sołectwo w Gogółkowie [pow. kcyn.] (VG 286); przed 5 XI 1370 Dzierżek z Graboszewa [pow. pyzdr.] i Michał z Koszanowa [k. Śmigla] dają Andrzejowi z Cz. tytułem podziału wsie Koryta, Połomie, Bieganin [wszystkie w pow. kal.], Bardo, Gałęzewo, 1/2 Graboszewa z pr. patronatu miejscowego kościoła par. [wszystkie w pow. pyzdr.], Popowo [Kościelne], Przedziszewo, miejsce na wzgórzu na przedmieściu Gniezna k. Sadówka i Głogowiec [wszystkie w pow. gnieźn.] (Wp. 3 nr 2047; Cieplucha 131 pod datą ok. 1337, ale bez podania argumentów).

1370 albo przed 1370 Michał z Cz., brat Mikołaja kantora łęczyckiego, s. zm. Andrzeja Pyszki [prawdop. traci Cz. wskutek konfiskaty¹Nie mamy bezpośredniej wiadomości o konfiskacie dóbr Michała z Cz. Jednakże jego brat Mikołaj kantor łęczycki został ukarany konfiskatą, bo potajemnie przechowywał brata Michała, gdy ten uciekł ranny śmiertelnie (Wp. 3 nr 1627). Stąd tym bardziej możemy spodziewać się kary konfiskaty w stosunku do Michała z Cz, bo] nastawał na życie króla (Wp. 3 nr 1627).

1388-1400 Ramsz, Ramszyk z Cz. (Wp. 3 nr 1878, 1892, 2368, 2726; zdaniem Kozierowskiego był bratem Andrzeja, czyli Henryka, KObceRyc. 76-77, a wg Ciepluchy 131 była to jedna osoba Henryk-Andrzej Ramsz): 1393 tenże w sporze z [Tomisławem kaszt.] żońskim o to, że Ramsz najechał Kościan z 60 szlachty i 100 nieszlachty i zranił mu sługę; Ramsz zasłania się przywilejem król., wg którego przez 2 lata ma odpowiadać tylko przed królem (Lek. 2 nr 1493); 1395 [tenże Ramsz] w sporze ze Zborem z Nowej Wsi [k. Śmigla], który twierdzi, że nie jest manem [tj. lennikiem Czackich] (WR 3 nr 72); 1399-1400 tenże w sporze z Piotrem zw. Grot mieszcz. z Żytawy [na Łużycach] dowodzi m. in., że nie jest dłużny za 30 zł i 5 grz. oraz za postawiec, samostrzały i siodła (WR 1 nr 406; WR 3 nr 159; Lek. 1 nr 3066, 3068; Lek. 2 nr 1493, 2453, 2476, 2521, 2572, 2599, 2618).

1401-06 Andrzej z Cz., Czacki, czyli Henryk Czacki, Henryk z Opola [na Śląsku lub z Opalenia na Łużycach; zdaniem Kozierowskiego był bratem Ramsza, KObceRyc. 16-11, a wg Ciepluchy 131 była to jedna osoba Henryk-Andrzej Ramsz]: 1401-03 tenże pozwany przez Wyszaka Kotwicza o rozgraniczenie między Karśnicami i Rogoźnem (KoścZ 2 k. 16v, 19; PZ 2, 61); 1401 tenże pozwany przez Mikołaja o to, że sprzedał Karśnice, mimo iż obiecał tego nie uczynić przed upływem 4 lat (KoścZ 2, 21v-22); 1403 tenże w sporze ze Zborem z Nowej Wsi [k. Śmigla] o 86 dębów, 35 wiśni i łąki (KoścZ 2, 61v), nadto Zbor odpiera roszczenia o to, iżby był manem [tj. lennikiem] Czackich (WR 3 nr 202; ZSW nr 585); 1405-06 tenże toczy proces z Heidenrichem mieszcz. z Kościana i przegrywa spór o sołectwo w Glińsku (KoścZ 3, 8; ZSW nr 1067).

1394-99 Mikołaj, Niklasz, Mikołaj Szaldorf z Cz. (WR 3 nr 4, 16; Lek. 2 nr 2378): 1397 tenże ma zastaw w Cz. (WR 1 nr 348).

1401 Jan Stopacz z Mórkowa w sporze z żupcami kośc. [tj. z sądem ziemskim kośc.] o człowieka z Cz., którego powiesili (ZSW nr 216; o sporze z rajcami (!) kośc. nietrafnie pisze Cieplucha 101), 1402 zob. niżej.

1402 Henryk z Zimnej Wody [pow. pyzdr., dziś Zimnowoda] kaszt. ksiąs. kupuje cz. Czacza od Jana Stopacza z Mórkowa (Cieplucha 132; SzPozn. 64).

1407-47 Mikołaj, Piotr i Jan ss. zm. Henryka z Zimnej Wody kaszt. ksiąs.; 1407 ciż kupują za 1500 grz. szer. gr praskich od Mikołaja z Granowa s. Wincentego kaszt. nak. [cz.] zamku (castrum) i wsi Cz. oraz wsie Brońsko i Glińsko (KoścZ 57, 121v; Cieplucha 132; KR 7, 8); 1410 ciż właściciele Cz. używają pieczęci z tym samym herbem, który 1560 używają Piotr i Wojciech Czaccy oraz ich bratankowie (nepotes) Wojciech, Andrzej, Jan, Marcin, Stanisław i Kasper Czaccy dziedzice Cz. i Glińska (KoścZ 57, 121v-122); 1434 ciż, bracia niedz., sprzedają za 24 grz. wikariuszom kat. pozn. 2 grz. czynszu rocznego na Cz. (PG 1, 58; KoścZ 58, 124v); 1435 ciż oraz Marcin, Janusz i Jan z Krzyżanowa i Bartosz s. zm. Jana Łaskawskiego [z wsi Łaskawy] sprzedają za 100 grz. Mik. Zimnowodzkiemu części w Cielmicach [pow. pyzdr.] i Przecianowo [pow. pyzdr., dziś Trzecianów] (PG 1, 89); 1437 ciż bracia z Cz. w sporze z Mik. Zimnowodzkim (KoścZ 12, 3); 1438 ciż nabyli pr. do Jeżewa (Cieplucha 132); 1445 ciż zapisują za 150 grz. Wojciechowi z Szamotuł altaryście w kat. pozn. 8 grz. czynszu rocznego na Wycisłowie, 1/2 Jeżewa i łące Iłża (PG 2, 117); 1447 ciż zawierają ugodę z Filipem Furmanem z Niezamyśla za pośrednictwem sędziów polubownych: Czaccy winni doprowadzić, aby Wichna z Cz. umorzyła list wienny, jaki ma na Witaszycach i Słupi [k. Jarocina, obie w pow. kal.]; Filip winien umorzyć pozwy na Jeżewie oraz bronić Czackich od roszczeń ze strony Gerwarda i Małgorzaty dzieci zm. Dobrogosta niegdyś z Koszkowa, a jeśli tego nie uczyni, to winien Czackim zapłacić to, co przegrają (KoścZ 13, 125).

1407-52 Mik. Czacki s. Henryka z Zimnej Wody kaszt. ksiąs., brat Piotra i Jana (wg Ciepluchy 132, dziedzic w Czaczu 1404-53; WR 3 nr 748, 843, 883, 1323, 1329, 1356, 1477, 1482; Wp. 5 nr 326, por. GUrz. nr A 233; KoścZ 12, 354-356v; Przem. A 14): 1407 n. zob. wyżej transakcje Mikołaja i braci; 1416 Mikołaj tenutariusz Sabaszczewa i Zielnik [obie w pow. pyzdr.] (Cieplucha 132); 1421 właśc. → Brońska; 1423 tenże w sporze z Wyszakiem Kotwiczem Żegrowskim o chmiel w lesie (WR 3 nr 997); 1427 tenże z Cz., Glińska i Brońska (K 2, 103, cyt. aktu nie udało się odszukać); 1432 tenże w sporze z Blizborem z Karśnic o granice między Cz. a Karśnicami (KoścZ 10, 57v); 1433 tenże otrzymuje pr. zastawnika na Witaszycach [pow. kal.], które miał Jan z Kałduniewic [?niezn.], lecz nie dopełnił obowiązku wyprawy wojennej z Witaszyc (KH 76, 140); 1434 tenże toczy proces z posiadaczami spadku po Macieju z Trzciela (PZ 12 k. 151v, 198; Cieplucha 132); 1436 tenże w sporze z Wygłoszem z Księginek o granice → Brońska (KoścZ 11, 197); 1443 tenże toczy procesy z Tomaszem z Księginek, Dominikiem Wilkowskim, Mościcem z Koźmina (KoścZ 12 k. 354, 356v); 1444 tenże daremnie zgłasza swe pr. do Stęszewa (Cieplucha 132); 1449 tenże sprzedaje za 300 zł węg. na swych częściach w Cz., Brońsku i Glińsku 20 zł węg. czynszu Mik. Miklaszowi Malczewskiemu (KoścZ 58, 124v), który uposaża tym czynszem altarię Ś. Trójcy w kolegiacie NMP in Summo (CP 435, 39; Now. Kolegiata 24; natomiast Cieplucha nietrafnie podaje, że 1449 Mik. Malczewski trzymał cz. Cz. i Glińska po Ramszach, Cieplucha 132); wspomn. czynsz 1560 płaci [z Cz. i Glińska?] Jan Ciołek Czacki (KoścZ 58, 124v); 1452 Mikołaj „rozłomił Zewrzydowi z Ponina łazienkę na Jeligowie” (Cieplucha 240).

1407-1450 Piotr z Cz., Czacki, s. Henryka z Zimnej Wody, kaszt. ksiąs., brat Mikołaja i Jana: 1407 n. zob. wyżej transakcje Mikołaja i braci; 1448 Piotr z Cz. w sporze z klasztorem w Obrze (KoścZ 13, 286; Krasoń 144); 1450 tenże odstępuje Sędziwojowi Rąbińskiemu należności na Kokorzynie i Godziszewie [k. Kościana] przysądzone od braci Unisława, Piotra, Jakuba i Jana z Kokorzyna (PG 4, 1v).

1407-62 Jan z Czacza, s. Henryka z Zimnej Wody, kaszt. ksiąs., brat Mikołaja i Piotra, 1442 kan. pozn., nast. kanclerz pozn., zm. 1462 (Now. 2, 434; Żychl. 11, 35; RH 10, 30; wg Ciepluchy 132 zm. 1465!); 1407 n. zob. wyżej transakcje Mikołaja i braci.

1413 Grzymka Czacka pozywa Przybysława Gryżyńskiego o najazd na Cz., schwytanie 7 kmieci, powieszenie z nich jednego oraz pozywa rajców kośc. z powodu udziału w tym najeździe 50 mieszczan kośc. (Cieplucha 101); 1415-16 Andrzej senior z Cz. (WR 3 nr 546, 584); 1420 Mikołaj Steslaw z Cz. (WR 3 nr 859, KObceRyc. 102); 1421-24 Wojciech Żelazko z Cz. (WR 3 nr 899, 1027, 1082); 1425 świadek Samson, „qui est apud Czaczsky”, szl. Samson członek „dozoru kościoła” [vitricus?] w Cz. (WR 3 nr 1121; KR 8, 32); 1427 Zdzisław Stissel z Cz. (KObceRyc. 102).

1460 – zm. 1502 Mik. Czacki s. Piotra, kan. pozn. (Now. 1, 734; Now. 2, 434), 1471 pleban w Charbielinie (ACC 49, 130), 1497 pleban w Śmiglu (SzPozn. 402; AC 2 nr 1684): 1467 tenże, kan. pozn., przedstawiony przez patronów kościoła par. w Jeżewie na plebana (ACC 46, 42); 1487 tenże, współwłaściciel z braćmi Janem i Wincentym Cz., Glińska, Brońska, Jeżewa, Wycisłowa, Robaczyna i Jeligowa (PG 10, 86); 1489 tenże, jak wyżej, lecz bez Jeligowa (PG 10, 117); 1493 tenże, współpatron kościoła par. w Cz. (ACC 70, 45); 1497 tegoż dobra w Cz., Glińsku, Brońsku i Robaczynie [skonfiskowane z powodu zaniedbania obowiązku wyprawy wojennej] otrzymuje od Jana Olbrachta Winc. Czacki, łożny król. (MS 2 nr 825); przed 1502 tenże zapisuje 40 zł węg. na budowę nowej szkoły przy kat. pozn. (Now. 2, 673).

1462-66 Sędziwój z Cz., s. Mikołaja, brat Jakuba, mąż Barbary, ojciec Barbary ż. Jana Ciołka, 1474 już nie żył (Cieplucha 132); 1462 tenże zapisuje ż. Barbarze po 200 grz. posagu i wiana na 1/2 swych dóbr, przypadających mu z podziału między braćmi, tj. na 1/2 Cz., Glińska, Brońska i Jeligowa (PG 6, 123v; KoścZ 57, 122); 1466 tenże i Jakub bracia niedz. pozwani z Cz. i Glińska przez Mik. Sokołowskiego o 70 grz. półgr. i 22 zł węg. (KoścZ 15, 101); 1474 wd. po nim Barbara z nieletnią córką Barbarą wysyła służebnika na wyprawę wojenną w swoim zastępstwie ze swojej oprawy w Cz., tj. z 18 grz. czynszu, lecz obciążonej czynszem 6 grz. dla instytucji kośc. (ExpBel. nr 697); 1494, 1496 zob. niżej transakcje Jana Ciołka Czackiego; 1512 zob. niżej transakcje Baltazara Czackiego; 1513 Barbara wd. po Sędziwoju Czackim daje swe dobra oprawne Małg. Czackiej, c. Jana Ciołka a ż. Jana Ceradzkiego – tak wg twierdzeń strony w procesie 1560 (KoścZ 57, 122v).

1465 Mikołaj z Bnina Stęszewski właśc. cz. Cz. i Glińska; spadkobierca po nim, Maciej z Bnina Mosiński 1479 sprzedaje to Janowi Ciołkowi (Cieplucha 132).

1466-93 Jan z Cz., Czacki, s. Piotra, ojciec Stanisława, Mikołaja, Piotra i Jana, 1500 już nie żył (Cieplucha 133), brat Wincentego i kan. Mikołaja (PG 10 k. 86, 117; czy także brat Stanisława? por. PG 7, 217v), 1466 wuj Jana i jego sióstr z Krajewek k. Krobi (PG 6, 222v), 1467 wuj Wincentego z Kargowy (PG 6, 240): 1467 tenże, współpatron kościoła par. w Jeżewie (ACC 46, 42); 1473 Zachariasz z Goli, niegdyś Ostrowski, sprzedaje za 40 grz. siostrze Małgorzacie ż. Tomasza niegdyś Więckowskiego, 4 1/2 ł. w Konarach [k. Miejskiej Górki], nabyte od Jana, Wincentego i Stanisława z Cz. z zastrz. pr. wykupu (PG 7, 217v); 1485 Jan Czacki posiada cz. wsi Czerwony Kościół (Cieplucha 133); 1487 tenże, współwłaściciel z braćmi Wincentym i kan. Mikołajem Cz., Glińska, Brońska, Jeżewa, Wycisłowa, Robaczyna i Jeligowa (PG 10, 86); 1489 podział dóbr, zob. niżej transakcje Winc. Czackiego; 1493 tenże współpatron kościoła par. w Cz. (ACC 70, 45); 1494 folwark tegoż w Cz., w dolnej jego cz. (PG 11, 62v).

1466-1502 Wincenty z Cz., Czacki (BR 176, 96; PG 10 k. 123v, 148, 155v; PG 7 k. 17, 35v, 94rv; KoścZ 18, 73); brat Jana i kan. Mikołaja (PG 10 k. 86, 117; czy także brat Stanisława? por. PG 7, 217v); 1487, 1496 ż. Apolonia Bieczyńska (PG 10, 86; PG 7, 94v): 1473 zob. wyżej transakcje Jana; 1482 Winc. Czacki kupuje za 60 grz. od Jana Ciołka z Cz. burgr. pozn. 3 ł. w Jeligowie (PG 9, 164); 1487 tenże z Jeżewa zapisuje ż. Apolonii po 200 grz. posagu i wiana na 1/2 swych części z działów z braćmi Janem i Mikołajem dziedzicami niedz. z Cz., we wsiach Cz., Glińsko, Brońsko, Jeżewo, Wycisłowo, Robaczyn i Jeligowo (PG 10, 86); 1489 tenże daje w działach bratu Janowi Czackiemu połowy wsi Cz., Glińsko, Brońsko, folwark w Robaczynie i cz., która winna mu przypaść po śmierci brata Mik. Czackiego kan. pozn., a otrzymuje od Jana części wsi Jeżewo i Wycisłowo oraz części w nich, które Janowi winny przypaść po śmierci Mik. Czackiego (PG 10, 117; wg Ciepluchy 133 podział nastąpił 1485); 1497 tenże, łożny król., otrzymuje od Jana Olbrachta dobra [skonfiskowane z powodu zaniedbania obowiązku wyprawy wojennej], m. in. Mik. Czackiego kan. pozn. w Cz., Glińsku, Brońsku i Robaczynie (MS 2 nr 825); inne transakcje Winc. Czackiego z lat 1489-1502 → Jeżewo.

1479-96 Jan Ciołek z Cz., 1478-84 burgr. pozn. (GUrz. nr C 939), mąż Barbary c. Sędziwoja Czackiego (Cieplucha 132; KoścZ 58, 125); ojciec Małgorzaty i Baltazara Czackiego (KoścZ 58, 125; ACC 70, 45); 1479, 1496 z Podrzecza k. Gostynia (KoścZ 58, 124v; PG 7, 92v); 1482, 1489, 1495 z Piotrowa w par. Głuszyna (PG 9, 163; PG 10, 125; PG 7, 62): po 1474 a przed 1479? tenże wziął w Cz. dziedzictwo Sędziwoja Czackiego z jego c. Barbarą (Cieplucha 132, 135-136; do daty post quam ExpBel. nr 697); 1479 tenże kupuje za 1600 grz. od Macieja z Bnina wdy pozn. i star. wlkp. (spadkobiercy Mikołaja z Bnina) 1/4 Cz., 1/2 Glińska, 1/4 młyna między Cz. a Glińskiem i cz. Jeligowa (KoścZ 58, 124v; Cieplucha 132); 1482 tenże sprzedaje za 60 grz. Winc. Czackiemu 3 ł. w Jeligowie (PG 164); 1482 tenże kupuje za 400 grz. od Jana, Mikołaja, Jerzego, Andrzeja i Jakuba braci niedz. z Piotrowa [par. Głuszyna] 1/2 Świekotek (PG 9, 158); 1482 tenże zapisuje Mik. Oleskiemu kan. NMP in Summo i altaryście koleg. Marii Magdaleny w Poznaniu 3 kopy czynszu rocznego na całym Piotrowie (PG 9, 163); 1486 tenże zapisuje wikariuszom kat. pozn. 3 wiard. czynszu rocznego od sumy głównej 9 grz. półgr. na Cz. (CP 14, 621); 1489 jego ż. Barbara z Cz., w asystencji stryja Piotra Iłowieckiego chorążego pozn. i wuja Andrzeja Wilkowskiego, sprzedaje za 200 grz. Winc. Czackiemu cz. po ojcu w Jeżewie i Wycisłowie (PG 10, 123v); 1489 tenże zapisuje ż. Barbarze po 200 zł węg. posagu i wiana na cz. w Cz. i Glińsku (PG 10, 125); 1493 tegoż patronat kościoła par. w Cz. → p. 5; 1494 tenże sprzedaje za 112 grz. szer. półgr. z zastrz. pr. wykupu [teściowej] Barbarze wd. po Sędziwoju Czackim części w Cz. i Glińsku (z wyjątkiem folwarku w Glińsku), łąki folwarczne w Glińsku, 1/2 lasu poniżej Cz. w stronę Celin, inną 1/2 lasu na górze za Cz. oraz folwark na dole w Cz., położony między folwarkiem Jana Czackiego a rolami kmiecymi (PG 11, 62v); 1495 tenże sprzedaje za 40 grz. z zastrz. pr. wykupu pannie Małgorzacie c. zm. Wawrz. Mieczewskiego folwark w Glińsku ze stawem, dworem i 2 zagrodami oraz 1/2 lasu w Cz. zw. Celiny, czyli Nadole i 1/2 łąk w Celinach; Małg. zapisuje matce swej Dorocie ż. Stan. Niegolewskiego po 20 grz. posagu i wiana na wspomn. dobrach (PG 7 k. 62, 64); 1495 Jan Czacki, czyli Ciołek z Cz. i Glińska (K 2, 79; cytowanego aktu nie udało się odszukać); 1496 tenże sprzedaje części swe w Cz. i Glińsku [teściowej] Barbarze wd. po Sędziwoju Czackim za 102 grz. i 30 zł węg. z zastrz. pr. wykupu, z wyjątkiem folwarku w Glińsku i łąk przynależnych do tego folwarku, 1/2 lasu poniżej Cz. w stronę Celin, nie wyłączając zaś drugiej 1/2 lasu na wzgórzu za Cz. ani też folwarku poniżej Cz. między folwarkiem Jana Czackiego i rolami kmiecymi, z tym że Barbara przejmuje na te części 5 grz. i 10 zł węg. sumy wykupu [z nie podanego bliżej tytułu] (PG 7, 92v).

1493 Baltazar Czacki s. Jana Ciołka Czackiego, współpatron kościoła par. w Cz. (ACC 70, 45): 1505 tenże sprzedaje za 500 grz. [teściowi] Jakubowi Goruńskiemu Piotrowo [par. Głuszyna] i Świekotki (PG 13, 56v; Cieplucha 134); 1505 tenże zapisuje ż. Annie c. Jakuba Goruńskiego po 100 grz. posagu i wiana na folwarku w Glińsku z 3 stawami, łąkami folwarcznymi, z 3 zagr. os. i zagrodami opust., z 1/2 lasu zw. Celiny, czyli Złego Syna Kąt (PG 13, 57); 1510 jego cz. w Cz. zob. niżej; 1512 Barbara Czacka wd. po Sędziwoju Czackim pani wienna w Cz. i Brońsku oraz Baltazar i Małgorzata dzieci Barbary [żony Jana Ciołka, a wnukowie Barbary wd. po Sędziwoju] dziedzice w Cz. i Brońsku sprzedają kopę gr czynszu rocznego na 1/2 Brońska kaznodziei polskiemu w kościele Marii Magdaleny w Poznaniu za 15 grz. szer. półgr. z zastrz. pr. wykupu (ACC 88, 341v-342).

1500 podział dóbr między ss. Jana Czackiego: Mik. Czacki otrzymuje trzecią cz. wsi Czerwony Kościół²W 1530 r. Jan Czacki kwituje Jana Gostyńskiego z całej sumy niegdyś zapisanej na dobrach Czerwony Kościół i z nich ustępuje (KoścZ 25, 11v) oraz młyna, wiatraka i folwarków, którą to cz. posiadają jako wyderkaf [1505 transakcja Mik. Czackiego → Czerwony Kościół]; Stan. Czacki otrzymuje 1/2 Brońska, 1/2 Glińska z lasem Mokry Las, łąkę Błonie w Cz., dwie łąki Na Kopaniach w Cz., trzecią cz. lasu, czyli ostrowu, w końcu [Czacza] w stronę Karśnic, folwark Robaczyński oraz staw w Robaczynie Małym; Jan Czacki otrzymuje 1/4 Cz. z folwarkiem zw. Nadolny, leżącym w stronę Karśnic, z 1/3 lasu Dębiny, z 1/2 lasu Mokry Las, z 1/4 młyna, z 1/2 wiatraka oraz w Niemieckim Kącie młyn z 1/4 stawu młyńskiego, z 1/4 rowu (fossata) i 1/4 wzgórza nad stawem; Piotr Czacki otrzymuje cz. wsi Cz. z dworem k. kościoła, stawem przed dworem, folwarkiem na wzgórzu k. kościoła, z 1/2 łąk w Cz., z 1/2 lasu Mokry Las, z 1/3 dębiny na ostrowie w Cz. w stronę Karśnic, z 1/2 wiatraka, z 1/4 młyna w Cz., z 1/4 wzgórza i 1/4 rowu (fossata) pod tym wzgórzem (PG 12, 83-84; Cieplucha 133).

1505 Piotr Czacki dz. Włostowa i Rogowa kupuje od swych braci Stanisława, Jana i Mikołaja czwartą cz. Czacza (Bon. 3, 247).

1510 Cz. wieś trzech panów: 1/2 Baltazara Czackiego, a druga 1/2 Jana i Piotra [Czackich], każdy z nich ma folwark; 20 ł. os., 9 ł. opust.; 3 karczmy, każda ma po 1/2 ł., szynkują, ale nie warzą piwa, czynsz płacą panom; sołectwo ma 1 1/2 ł., poddane wszystkim panom; 2 małe stawy; wiatrak Jana [Czackiego], drugi plebana, wystawiony za zgodą panów; niektóre łany opust. uprawiają kmiecie w zamian za czynsz dla panów, a Piotr [Czacki] uprawia 1/2 ł. opust. (LBP 128).

1524-70 Jan Ciołek Czacki s. Baltazara Czackiego, właśc. 1/2 Cz. i Glińska (Cieplucha 134); 1524 dobra Cz. i Glińsko obciążono czynszem 4 grz. na rzecz Marcina Szczodrowskiego, z zastrz. pr. wykupu (KoścZ 57, 122v-123); ugoda między Piotrem Czackim a jego bratankami (nepotes) Maciejem, Janem, Andrzejem, Piotrem Czackimi w sporze o granice ich części w Cz., o łąkę Rakowiec w Cz. i dęby na niej; dęby wielkie na Rakowcu dla Piotra, a mniejsze dla drugiej strony (KoścZ 24, 544v); 1530 pobór z 15 ł., sołtys 6 gr z 1 ł., karczma 3 gr (ASK I 3, 122); 1534 Jan Czacki z Rogowa i Włostowa kupuje 1/2 Zbarzewa od Kaspra Rottemberga (Cieplucha 133); 1535 Andrzej Czacki s. zm. Jana Czackiego sprzedaje za 300 zł pol. bratu Mac. Czackiemu cz. Cz., którą odziedziczył po bracie Janie Czackim (PG 16, 748); 1539 Jan Ciołek Czacki oraz Piotr i Maciej Czaccy zawierają ugodę co do zamiany ogrodów, łąk i stawu rybnego w Cz. (KoścZ 58, 124); 1553 Maciej Czacki i Piotr Czacki zawierają umowę (KoścZ 58, 123v); 1560 Piotr i Wojciech Czaccy i ich bratankowie (nepotes) Wojciech, Andrzej, Jan, Marcin, Stanisław i Kasper Czaccy dziedzice Cz. i Glińska toczą spór z Janem Ciołkiem Czackim dziedzicem części Cz. i Glińska o jego uprawnienia do tych dóbr oraz o ich wykup z jego rąk; pozwany twierdzi, że jest ich właścicielem; strony przedkładają liczne dokumenty od 1407 r. począwszy (KoścZ 58, 121-140); 1563 a) cz. Jana Ciołka: pobór z 13 1/4 ł., z karczmy dorocznej, mł. dorocznego o 1 kole walnym, od 1 komorniczki; b) cz. Czackiego: pobór z 11 ł., karczmy dorocznej, wiatraka dorocznego, od 4 komor, (ASK I 4, 150); 1566 a) cz. Jana Czackiego Ciołka: pobór z 11 ł., od 9 zagr., 1 rzem., 1 komor., mł. o 1 kole, karczmy dorocznej; b) cz. Jana Czackiego s. zm. Piotra Czackiego: pobór z 5 1/2 ł., od 5 zagr., wiatraka dorocznego, karczmy dorocznej; c) cz. Czackich ss. zm. Mac. Czackiego: 5 1/2 ł., 3 zagr. (ASK I 4, 247); 1581 cz. Kaspra Czackiego, pobór: 5 ł., 1 1/2 ł. opust., 2 zagr. 2 [komorników] wymłockowych, karczma z 1 zagr., 3 komor., colonus od 1 pługa; części Andrzeja, Krzysztofa i Piotra Czackich i Stan. Robaczyńskiego, pobór: 7 ł., 4 ł. opust., 9 zagr., 9 komor., od 3 pługów (ŹD 63; ASK I 6, 483); 1599 biedni ze szpitala Ś. Ducha pod Grodziskiem [Wlkp.] pozywają Krzysztofa Czackiego oraz Stanisława i Mac. Czackiego ss. zm. Stan. Czackiego o czynsz 17 zł węg. od sumy 204 zł węg., zapisany przez zm. Piotra na jego częściach Cz., Brońska i Glińska, a zaległy od 50 lat (KoścZ 82, 144v-145).

4. 1410 Mikołaj, Jan i Piotr bracia z Cz. sprzedają sołectwo w Cz. Adeczkowi Gniewowskiemu za 33 grz. (KoścZ 57, 121v-122); 1510 sołectwo na 1 1/2 ł.; sołtys poddany wszystkich [trzech] panów z Cz. (LBP 128); 1530 sołtys na 1 ł. → p. 3.

5. 1401 pleban Wilhelm (Cieplucha 136; Now. 2, 434); 1406 Wielisław pleban z Cz. jako opiekun bratanka Jana w sporze z Kolanem z Pyzdr i wójtem Jaśkiem jako poręczycielem o 8 grz. i 10 gr oraz z Bartłomiejem z Książa o 9 1/2 grz. (ACC 2, 17v); 1425 szl. Samson qui est apud Czaczsky, członek „dozoru” [vitricus?] kościoła w Cz. (KR 8, 32; WR 3 nr 1121); 1426 pleban Jan z Wróblewa (SzPozn. 64); 1442 Andrzej bp pozn. zwraca klasztorowi w Przemęcie dzies. wiard. z Cz., w której posiadanie wdarli się jego poprzednicy, lecz opat na podstawie dok. bpa pozn. Jana udowodnił, że należy ona do klasztoru (Wp. 5 nr 685); 1447 Wincenty pleban w Dokowie [Mokrym], przedtem pleban w Cz., pozywa Mikołaja plebana w Wolsztynie z powodu niewykonania niektórych postanowień umowy, jaką zawarli, gdy zamienili się między sobą swymi kościołami w Cz. i w Dokowie [Mokrym]; wg tej umowy Wincenty, podówczas pleban w Cz. miał w roku bieżącym uiścić płacę wikaremu i kościelnemu (minister) w Cz., zaś Mikołaj tak samo miał uiścić płacę w roku bieżącym kościelnemu w Dokowie [Mokrym]; Wincenty uregulował należności w Cz., a ponadto zapłacił kościelnemu w Dokowie [Mokrym] 1 grz. i 4 gr i tego żąda od Mikołaja; Wincenty twierdzi, że na roli pleb. wysiał 16 ćw. (mensure) żyta, a od Mikołaja otrzymał tylko 7 ćw. bez 1 korczyka (chorus) oraz żąda od Mikołaja 5 ćw. i 1 korczyka, nadto żąda 1 kopę żyta wartości 1 wiard. ze stogu Mikołaja w Dokowie Suchym oraz żąda odeń 6 1/2 gr tytułem niespłaconej pożyczki (ACC 29, 137v); 1454 Katarzyna wd. po Zygmuncie Korzboku z Zielęcina [k. Grodziska Wlkp.] daje 1 grz. czynszu rocznego na swej oprawie w Zielęcinie dla altarysty altarii, która ma powstać w kościele par. w Cz.; przeznacza czynsz ten dla wikarego tamże; czynsz może być wykupiony przez dziedziców Zielęcina za 12 grz. średnich gr (ACC 35, 20v; J. Nowacki przypuszcza, że nie doszło do założenia tej altarii, Now, 2, 434); 1468 opatrzny N. [Mikołaj?] Leśny legował niegdyś 30 grz. celem ufundowania altarii w kościele par. w Cz.; bp pozn. wyrokuje, aby z tej sumy zakupić dla tegoż kościoła materiał na ornat (AE II 233v): 1473 Wojciech pleban z Cz. pozywa przed sąd bpi pracowitych Wernara i jego uczniów, Michała Beckera i Nytcza Scholtcza z Cz., ponieważ twierdzili, że w eucharystii nie ma Boga, który jest tylko w niebie; że kapłani tak mówią ludziom dla chęci zysku; że plebana publicznie nazwali łotrem (AC 2 nr 1369); wyrok zapada zaocznie (RH 9, 196); 1481 Hieronim z Inowrocławia wikariusz kat. pozn. i pleban kościoła par. w Swarzędzu z powodu podeszłego wieku i złego zdrowia rezygnuje z tegoż kościoła; bp przyjmuje rezygnację i zezwala mu w br. pobierać wiardunki, czyli czynsz z Cz., przynależne do tegoż kościoła (AE III 23v-24); 1493 Jan Czacki i [kan. pozn.] Mik. Czacki w swym imieniu oraz Baltazara s. Jana Ciołka przedstawiają Marcina na plebana w Cz. (ACC 70, 45); 1510 kościół Ś. Michała, pr. patronatu dziedziców w Cz.; z 20 ł. os. dzies. dla klasztoru w Przemęcie, a meszne dla plebana; wiatrak plebana, wystawiony za zgodą panów w Cz.; do par.: Cz., Brońsko i Przesieka Polska [dziś Przysieka Polska] (LBP 128); 1519 opat paradyski jako pater inmediatus klasztoru w Przemęcie oraz opat przemęcki, na prośby konwentu przemęckiego potwierdzają mu darowizny, m. in. bp [pozn.] Andrzej podarował [1442] wiard. bpie z Cz. (Przem. A 19); 1564 wiard. dzies. dla bpa pozn.: w Cz. z 3 ł. – 3 zł 16 gr (IBP 305).

6. 1397-1403 kmieć Michał Czacki z Palędzia (WR 1 nr 328, 809); 1424 Paweł s. Mikołaja z Cz. student w Krakowie (AS 1, 57); 1432 Mikołaj z Cz. opatruje swą pieczęcią dyplom możnych wlkp., że po śmierci Jagiełły obiorą królem jednego z jego synów (CMP nr 119); 1448 Mikołaj z Cz. wikariusz [w kat. pozn.?] (CP 14, 625); 1452 niewidomy Hannus Grelich z Cz. obwiniony przed oficjałem, że przepowiadał przyszłość i czarami wskazywał rzeczy zgubione albo ukradzione, jakkolwiek zaprzysięgał tego więcej nie czynić; przyznaje, że w br. na usilne namowy dwóch rajców pozn. czarami wskazał, kto ukradł pieniądze z ratusza pozn., za co dostał od nich 2 gr i obietnicę futra i butów (AC 2 nr 1252); 1491 Winc. Czacki, kan. pozn., brat cioteczny Katarzyny ż. Tomasza Bieczyńskiego (PG 10, 147v); 1489 uczc. Dorota z Cz. i prac. Stanisław sołtys z Przesieki Polskiej [obecnie Przysieka Polska] toczą proces z Maciejem kapłanem ze Śmigla (ACC 66, 142); 1501 Jan Czacki altarysta w kościele par. w Krobi ofiarowuje altarii bractwa ubogich w Krobi 24 grz., jakie ma w depozycie u rajców m. Krobi (AE IV 28v); 1505 Małg. Czacka ż. Andrzeja Dobczyńskiego kupuje za 110 grz. z zastrz. pr. wykupu od Mac. Panięckiego 4 ł. os. w Panience (PG 13, 22); 1514 Mik. Czacki [s. Jana Czackiego] posiadacz cz. wsi Czerwony Kościół (KoścZ 18 k. 545v, 563v); 1515 Piotr Czacki w świcie króla Zygmunta I na zjeździe w Wiedniu (Bon. 3, 247); 1525 szl. Barbara Czacka ż. Michała Bielawskiego sołtysa we wsi [król.] Rogoziniec, 1531 taż kupuje od wspomn. męża wójtostwo w Rogozińcu za 300 zł (Rykaczewski 295).

7. SzPozn. 63-65.

8. Przypadkowe znaleziska, niektóre z nich mogą pochodzić z grodziska lub z cmentarzyska, niektóre z nich znaleziono w piaśnicy na SW od Czacza, z lat ok. 950-1100 oraz o nie ustalonej chronologii.

Grodzisko wklęsłe na bagnistych łąkach, tuż za parkiem podworskim, przecięte od S kanałem Samicy, o nie ustalonej chronologii.

Grodzisko stożkowate, 450 m na NE od mostu szosowego na Samicy i 100 m na S od kanału Samicy, o nie ustalonej chronologii, prawdopodobnie średniowieczne (Hensel 1, 131-133).