(1401 reg. 1784 agger Chwaliszewo, 1427 kop. 1483/88 oppidum Chvalyschevo alias Capitulecz, kop. 1784 Chwaliszewo agger seu oppidum capituli, 1430 or. Walischewo, 1431 Valischewo, 1436 Waliszewo, 1444 opidum Capitulna Grobla, 1458 Walischew, 1470 Chwalyszewo, 1475 kop. 1576 Chwaliszow, 1475 Chwalissowo, 1485 Agger Capituli, 1492 Walyschewo, 1493 kop. 1576 Chwaliszow seu Capitulna Grobla, 1498 Qualischewo, 1505 Chwalyschow, 1511 kop. 1512 agger alias Valischewo, Chwalischewo, 1512 kop. 1576 Walssewo, Chwalissewo, 1513 Valischow, 1521 Walschewo, Walschou, 1522 Walischowo, 1523 Waleschewo) miasto k. Poznania na E, powstałe po obu stronach grobli między prawym brzegiem dawnego koryta Warty (zasypanym w 1968) a jej odnogą, oddzielającą niegdyś to miasto od Ostrowa Tumskiego, obecnie ulica Chwaliszewo w Poznaniu.

1. 1427 n. miasto (CP nr 80; reg. Wp. 5 nr 437); 1507 n. pow. pozn. (ASK I 5, 2v); a. 1455 par. Ś. Mikołaja ,,in Summo Poznaniensi”¹Nie dość jasne co do pochodzenia i pierwotnego znaczenia nazwy, czy raczej określenia łac: „Summum”, „Summum Poznaniense” lub „Summum ecclesie Poznaniensis” (używane od późniejszego średniowiecza aż po XVIII w., bez odpowiednika polskiego) w dalszych hasłach zastępuje się nieraz znaną z czasów późniejszych i używaną do dzisiaj nazwą Ostrów Tumski. Wspomn. określenia łac. odnosiły się do terenów wokół katedry pozn., kolegiaty NMP, pałacu biskupiego i in. zabudowań należących do biskupa i kap. pozn.; na tychże terenach znajdowała się też nie istniejąca dziś kolegiata Ś. Mikołaja k. osady Zagórze. Próba wyjaśnienia terminu „Summum” → Poznań, katedra; 1455-77/84 par. Ś. Barbary w Ch.; 1484 n. par. Ś. Mikołaja (AE 1, 125v; SBP 85 przyp. 2; Now. 2, s. 340, 611-612, 643)²W sprawie chronologii zmian przynależności par. Ch. → przyp. 5-6 do p. 5.

2. 1401 grobla w Ch. → p. 3; 1424 bp i kap. pozn. zostają zobowiązani m. in. do budowy nowego mostu na rz. → Cybinie, a gdy zajdzie tego potrzeba do odbudowy in. mostów wraz z groblą [w Ch.], która prowadzi od Ostrowa Tumskiego (a summo ecclesie) aż do wielkiego mostu [na Warcie] m. Poznania, tak jak to dawniej czynili (Wp. 5 nr 393, 395; SBP 46 przyp. 4); 1427 łąka w Ch. za → Kapitulnym Młynem, → p. 4; 1430 grobla [w Ch.] między m. Poznaniem a m. Ostrówkiem → p. 3; 1444 grobla kap. pozn. [w Ch.] prowadząca od krańców zabudowań kat. pozn. prosto do podnóża mostu m. Poznania zw. C. C. (Wp. 5 nr 733); 1451 spór kap. pozn. z m. Poznaniem w sprawie mostu i W. → p. 3; 1460 kap. pozn. odbiera mieszczanom w Ostrówku z powodu ich buntu (ipsorum rebellionem) cło i dozór nad mostem [na rz. Cybinie] i przekazuje to cło na 10 l. mieszczanom w W., pod warunkiem, że naprawią most [na Cybinie, czy na odnodze Warty?] i drogę u siebie (inter eosdem) oraz wybudują [w W., czy na Ostrowie Tumskim?] wieżę z bramą w kierunku m. Ostrówka (AC 1 nr 538); 1465 brama [Wielka] w Poznaniu [z wylotem] do Ch. (CP 14, 627); 1473 domy w Ch. położone na S po lewej stronie drogi prowadzącej od Ostrowa Tumskiego do m. Poznania (CP 3 nr 39); 1501 most do [kościoła] Ś. Barbary w Ch. zniszczony przez powódź → p. 6; 1504 kościół NMP na Ostrowie Tumskim w pobliżu mostu szpitala [Ś. Barbary w Ch.] (AR nr 2108); 1510 staw → Kapitulnego Młyna przy grobli od strony m. W. (A nr 209); 1523 spór między kap. pozn. a rajcami m. Poznania w sprawie domów, mostu i drogi do Ch. (MS 4/2 nr 13 700); 1550 brama Ostrowa Tumskiego [z wylotem] do Ch. (AC 1/1 nr 334); 1551 budowa mostu wielkiego [na Warcie], przez który idzie się z Ch. do m. Poznania (AC 1/1 nr 365); 1553 kap. pozn. nakazuje wszystkim prałatom i kan. pobranie z wsi prestymonialnych od każdego kmiecia z łanu po 2 gr i z 1/2 ł. po 1 gr, przeznaczając te pieniądze na pnie do budowy mostu [na odnodze Warty] prowadzącego [z Ostrowa Tumskiego] do Ch. (AC 1/1 nr 421).

1512 Kramiki (Kramyki, Cramyki) w Ch. [część m. Ch.?] (AC 2 nr 1668).

3. Własn. kapituły kat. pozn. 1401 Jan Darmopych zapisuje na swoim domu na grobli Ch.³W tej najstarszej ze znanych wiadomości o Ch. jako grobli i zarazem istniejącej już osadzie, zawartej w reg. z 1784, użyto niewątpliwie nazwy późniejszej; najstarsze nazwy to Kapitulna, Grobla oraz Waliszewo, prawdop. pochodząca od imienia osadnika: Walisz, Falisz – Chwalisz? (K 2, 91; K 3, 357) wikariuszom [kat. pozn.] czynsz roczny 1/2 grz. od sumy głównej 6 grz. (CP 14, 625 reg.); 1425 król Władysław Jag. rozsądzając spór między Andrzejem Łaskarzem bpem pozn. i kapitułą kat. pozn. a m. Poznaniem w sprawie przepraw przez rzeki Wartę i Cybinę oraz w in. sprawach, oświadcza m. in., że po zapoznaniu się z przyw. swoich poprzedników, zwłaszcza ks. Przemyśla [I], że połowa rz. Warty wraz z błoniem [ciągnącym się] w kierunku kat. należy do kat. pozn., a bp i kap. mają pr. osadzania mieszkańców i budowania domów, zarówno na grobli [w Ch.] aż do mostu miasta [Poznania], jak i poza nią po prawej i po lewej stronie tej grobli na wspomn. błoniu (Wp. 5 nr 393); 1427, 1444 Ch. własn. kapituły pozn. → p. 4; 1430 taż kap. wysyła swych przedstawicieli do króla w sprawach m. W. i łaźni kapituły tamże, kolejno: do Łęczycy, Kościana i ziemi sandomierskiej (AC 1 nr 21, 22, 29); 1431 taż kap. postanawia, że mieszcz. z W. wyślą od siebie 6 [zbrojnych] na wyprawę wojenną (AC 1 nr 53); 1436 mieszcz. m. W., którzy posiadają już domy oraz place otrzymują zwolnienie od płacenia powinności na 4 l., natomiast ci, którzy chcą dopiero nabyć place, na 8 l., pod warunkiem że będą naprawiać groblę (AC 1 nr 209); 1451 kap. pozn. daje swym 4 przedstawicielom, którzy byli wysłani na sejm w Piotrkowie w sprawie sporu z mieszcz. pozn. o budowę mostu i o m. W., po 4 grz. (AC 1 nr 403); 1456 taż kap. wyznacza 4 przedstawicieli do oszacowania domów i in. posiadłości mieszcz. w W. i Ostrówku w związku z podatkiem król. (AC 1 nr 451); 1457 kap. pozn. powierzając opatrznemu Hanczkowi budowę nowej łaźni [w → Ostrówku? → niżej i rz. Cybina, r. 1470], zobowiązuje się, że nie pozwoli na pracę w swych posiadłościach w Ostrówku i W. żadnym golibrodom lub chirurgom, czyli medykom, ani łaziebnikom, oraz że nie będzie w tych miastach in. łaźni (AC 1 nr 470); 1458 miasto W. ma dostarczyć 4 pieszych, zbrojnych, na wyprawę [przeciw Krzyżakom] do Malborka (CMP nr 129); 1460 kap. pozn. powierza cło mostowe mieszczanom z W. → p. 2; 1470 taż kap. powierzając Hanczlowi ongiś łaziebnikowi z Szamotuł budowę nowej łaźni w Ostrówku nad rz. Cybiną, postanawia, że budowanie w miastach: Ostrówku i Ch. łaźni oraz ,,dolia permularia” [wanien do masażu?] i przebywanie w nich cyrulikom, czyli golibrodom, będzie dozwolone tylko za zgodą pełnomocników kap. (CP 3 nr 29); 1473 taż kap. dla wynagrodzenia nakładów, jakie poniósł Mik. z Kościana kan. pozn. przy wybudowaniu w m. Ch. swoich domów, sąsiadujących z sobą (wraz z placem do nich przylegającym, jeszcze nie zabudowanym), położonych na S po lewej stronie drogi z Ostrowa Tumskiego do Poznania, między domami Siedleckiego i Więcka, uwalnia tegoż kan. Mik. od wszelkich czynszów i powinności na 20 l. (CP 3 nr 39); 1478 Ch. zalega z podatkami (PG 58, 72v); 1480 kap. postanawia, że wszyscy duchowni mający domy w W., Ostrówku i → Zagórzu (post montem) mają płacić podatek król., kiedykolwiek zostanie nałożony, a zwłaszcza z domów, które posiadają w W. (AC 1 nr 686); woźny sąd. zeznaje, że wzywał burmistrza i rajców m. W. na polecenie Mac. z Bnina wdy pozn. i star. gen. wlkp. w celu przesłuchania ich w sprawie uwolnienia przez nich złodzieja; rada m. W. nie stawiła się na wezwanie; kap. wyznacza 2 przedstawicieli do grodu [pozn.] w sprawie mieszczan w W., których star. [gen. wlkp.] pozywa o 30 grz. z powodu uwolnienia przez nich, więźnia Niedzieli, ich sąsiada (PG 58, 107v; AC 1 nr 688); 1481 kap. nakłada na całe m. Ch. i ich wszystkich mieszkańców karę 30 grz. za ich nieposłuszeństwo, ponieważ nie chcieli gasić pożaru domów w Ch.; karę mają zapłacić w ciągu 1 miesiąca kan. Karczewskiemu, ich pełnomocnikowi, pod sankcją kary 100 grz.; mieszczan Jana Kołaczka (Colaczek) i Mac. Gębę (Gemba) z powodu „manuum sublevacionem” przy pożarze i gaszeniu płonących domów [członkowie] kap. ,,caucionaverunt” na 30 grz. we wspomn. terminie, a za tychże mieszcz. ręczy 5 in. mieszcz. (AC 1 nr 690, 691); 1487 kap. wysyła przedstawiciela do notariusza król. do Poznania (ad civitatem) w sprawie podatku król. z W. i Ostrówka (AC 1 nr 786); 1492 kap. wyznacza kanoników, Hektora i Grodzickiego pełnomocnika, do przeglądu uzbrojenia mieszczan w W. i Ostrówku (AC 1 nr 812); ciż kanonicy delegowani do star. [gen. wlkp.] w sprawie fałszerstwa pieniędzy przez mieszcz. z W. (AC 1 nr 814); 1500 kap. nakazuje burmistrzom i rajcom swych miast W. i Ostrówek, aby wyznaczyli w tych miastach po 2 uzbrojonych stróży, którzy co noc będą obchodzić i pilnować katedry oraz domów kanoników i wikariuszy, a także własnych od frontu i od tyłów oraz aby ciż burmistrzowie i rajcy zobowiązali wszystkich mieszczan i mieszkańców tychże miast do posiadania zawsze przygotowanej wody i haków [do gaszenia pożaru] (AC 1 nr 911); 1507 W. płaci szos 4 grz. (ASK I 5, 2v); 1512 król [Zygmunt St.] na prośbę Jana [Lubrańskiego] bpa pozn. i całej kap. pozn. zwalnia m. W. od płacenia ceł (MS 4/1 nr 2191); 1523 spór kap. pozn. z rajcami pozn. o domy, most i drogę do Ch. → p. 2; 1533 dom Jara z Lwówka wikariusza kat. pozn. w Ch. koło kościoła Ś. Barbary (AC 1/1 nr 59); 1542 mieszczanie Ch. wezwani przez pełnomocnika kap. pozn. do przywiezienia wyciętych i przygotowanych już do odbudowy Kapitulnego Młyna pni z lasu wsi Stęszewo [obecnie Stęszewko k. Pobiedzisk], prosili o zwolnienie ich od tego z powodu nieszczęść, jakie na nich spadły: powodzi w [ostatnich] 2 l., oraz zamknięcia bram m. Poznania i in. miast przed nimi wobec grasującej w Ch. przez 1/2 roku zarazy, przez co nie mogli szukać żywności i zostali doprowadzeni do najwyższej nędzy; gdy kap. mimo to ze względu na konieczność naprawy Kapitulnego Młyna, którego stępy (pistrinum) groziły zawaleniem, poleciła rozkazać mieszczanom z Ch. pod sankcją kary zwózkę wspomn. pni, burmistrz z rajcami i przysiężnymi zwołali pospólstwo i zagrozili prałatom i kanonikom zebranym w domu kantora, nachodząc ich tamże; kap. nakłada na przywódców buntu: burmistrza, jednego z rajców i wójta kary po 10 grz. [imiona → p. 4], a 5 in. mieszcz., rzeźników [→ niżej rzemiosło] skazuje na banicję z miasta, dając im termin 1/2 roku na sprzedaż swych dóbr (AC 1/1 nr 210); 1546 kap. nakazuje kan. Kasprowi Żegrowskiemu [z Żegrowa k. Śmigla] wydalenie ze swego domu krewnego (nepos) Jana Żegrowskiego, który napadał na domy mieszczan w Ch. i przywoływał z Poznania wielką liczbę szlachty przeciwko poddanym kapituły w Ch. (AC 1/1 nr 256); 1549 kap. pozn. po fakcie obcięcia ręki Janowi Skrzetuszewskiemu [ze Skrzetuszewa, pow. gniezn.] kan. i oficjałowi pozn. przez [Wawrz.] Łagiewnickiego i Trąmpczyńskiego, wrogów wszystkich duchownych z powodu [sporów] z bpem [Benedyktem] Izdbieńskim⁴Zatarg bpa z Wawrz. Łagiewnickim wynikł na tle spadku po Hieronimie Mosińskim s. Mac. Mosińskiego z Bnina, wdy pozn. (Now. 2, 98), zarządza m. in., aby na odgłos bicia dzwonu wszyscy poddani z m. Ch., Ostrówka i wsi Zawady uzbrojeni zbierali się w celu przyjścia na pomoc (AC 1/1 nr 325); nakazuje też utrzymywanie codziennej straży nocnej przy bramach Ostrowa Tumskiego przez 2 poddanych z Ch. i po 1 z m. Ostrówka i z Zawad (AC 1/1 nr 326); 1566 kap. nakazuje wójtom i burmistrzom miast Ch. i Ostrówek wypędzenie wszystkich nieuczciwych osób i włóczących się kobiet, wypędzonych z Poznania (de civitate), a znajdujących schronienie w Ch., Ostrówku i Zagórzu (post montem) lub na in. terenie należącym do kap. (AC 1/1 nr 619); 1569 kap. daje drewno z lasów Rogalinka, Stęszewa i Puszczykowa 44 mieszkańcom Ch. na odbudowę ich 47 spalonych domów po 8-10 pni sosnowych lub po 4-6 dębowych (AC 1/1 nr 645).

Rzemiosło i handel: 1430 król Władysław Jag. zakazuje kupcom, kramarzom i rzemieślnikom sprzedawania swych towarów na niekorzyść m. Poznania na terenach między Poznaniem a m. kapituły Ostrówkiem, zwłaszcza na grobli [w Ch.] wiodącej od Poznania do Ostrówka (M.Poznań D 193: BJ 8057 IV, 154); 1438 kop. 1462 ksiądz Szczepan z Gortatowa [obecnie Gotartowo k. Swarzędza] zapisuje altarii w kościele par. w Łodzi [k. Stęszewa] 2 grz. czynszu na jatkach w Ch. (Wp. 5 nr 621 reg. z błędną nazwą Ch.: ,,Tama kapitulna w Poznaniu”, w źródle najpewniej „Agger Capituli”); 1444 król Władysław [Warn.] zezwala mieszkańcom C. G. na handel zarówno w swoim mieście, jak i in. miastach Królestwa (Wp. 5 nr 733 i → p. 4); 1456 kap. wysyła kan. Macieja do króla w sprawie postrzygaczy sukna w W. (AC 1 nr 442); 1475 kop. 1576 król Kazimierz Jag. zezwala Andrzejowi bpowi pozn. i kap. pozn. na przywóz do ich miast: Środki, Ch. i Ostrówka soli miałkiej (sal minutum) z żup wielickich i bocheńskich i na sprzedaż jej w każdy poniedziałek (CP 1, 27v-28; CMP nr 133; MS 1 nr 1313); 1481 w Ch. Piotr cieśla, Piotr Kowal, Walenty kramarz, Skrzynka szewc (AC 1 nr 691); uczc. Agnieszka z Ch. wd. po Andryszu malarzu sprzedaje Mac. Kyellarowi malarzowi z Garbar [k. Poznania], zięciowi Michała pergaminiarza tamże, narzędzia i in. rzeczy należące do rzemiosła malarskiego za 15 grz. (AC 2 nr 1425); 1482 jatki rzeźnickie wójta w Ch. → p. 4; 1486 kap. wysyła swych delegatów do grodu [pozn.] w sprawie zagarnięcia wozu z końmi i piwa [mieszcz.] Krakowiance (Cracowyancze) z Ch. przez pachołków z grodu (AC 1 nr 746); 1486 kap. wysyła kan. Ciesielskiego do Bartoszka łożnego król. w W. w sprawie soli (AC 1 nr 776); 1493 król Olbracht rozstrzygając spór między star. gen. wlkp. i m. Poznaniem a kap. pozn. i mieszcz. z Ch. w sprawie przywozu do Ch. piwa targowego (forensis), bydgoskiego, Szadkowskiego, warckiego, żnińskiego, koźmińskiego i z in. miast i jego wyszynku w Ch., postanawia, że nie naruszając przywilejów m. Ch. nadanych mu przez stryja [Władysława Warn.] i dziada [Władysława Jag.], chociaż każdy kan. ma pr. sprowadzać do swego domu piwo, skąd zechce, zezwala, aby kap. pozn. miała zawsze 4 karczmy w Ch. i Ostrówku, do których piwo skądkolwiek może być bez opłat przywożone i szynkowane (CP 1 k. 26v-27v); 1498 Jadwiga Poczesna mieszcz. pozn. zamienia z Janem Tercjanem mieszcz. tamże, swój kram w Poznaniu na 2 kramy w Ch. [i dopłaca] 24 grz. (AR nr 1710); 1500 kap. wysyła swych delegatów do [Ambrożego] Pampowskiego star. gen. wlkp. w sprawie bezprawnego poboru opłat targowych z targów sobotnich od rzeźników z W. i Ostrówka, zarządzonego przez burgrabiego grodu pozn. (AC 1 nr 914); 1501 taż kap. wysyła delegatów do tegoż star. w sprawie sporu kuśnierzy z Ch. z Heltem rajcą pozn. (AC 1 nr 920); 1502 w Ch. Jan Ryszek (Ryschek) kuśnierz, Walenty lutnik (AC 1 nr 935); 1503, 1505 Hanusz Drab, Niemiec, murarz z Ch. (AC 2 nr 1581; AC 1 nr 1000); 1510 kop. 1560 kap. pozn. oznajmia, że kat. pozn. otrzymała od króla Władysława [Warn.] przyw. lokacji [→ p. 4, r. 1444] m. Ch. na grobli, do którego przybywali rzemieślnicy z różnych miast, także rzeźnicy; kap. przyjmuje tych rzeźników jako swych poddanych i nadaje im pr. miejskie w W., miejsca na domy i jatki za czynsze z pr. sprzedaży mięsa, bydła i trzody oraz statuty in. rzeźników w Ch. (CP 4 nr 96); 1510 czynsz [suma nie podana] dla altarii w kat. pozn. zapisany na jatce Piotra rzeźnika w Ch. (LBP 179); kap. deleguje swych przedstawicieli do komisarzy król. w Poznaniu w sprawie krzywd rzemieślników z W. doznanych od mieszczan pozn.; pełnomocnik (procurator) kap. domaga się na podstawie przyw. króla Władysława Jag. z 1424 [→ p. 4] pełnej swobody dla kap. i jej poddanych z Ch. oraz Ostrówka czynienia zakupów w Poznaniu i odwrotnie; w tym roku bowiem władze m. Poznania zakazały swym mieszkańcom kupowania mięsa w Ch. i Ostrówku, czemu burmistrz pozn. zaprzeczył; komisarze król. postanawiają, że mieszkańcy Poznania i poddani kap. mogą swobodnie kupować u siebie; zabraniają też mistrzom cechów rzemieślniczych w Poznaniu wypędzania z miasta rzemieślników, czeladników i ich sług z Ch. i Ostrówka oraz odmawiania im pracy u siebie jako niegodnym tego (AC 1 nr 1025; A nr 216); 1511 król Zygmunt I zabrania burmistrzowi i rajcom pozn. uciskania mieszczan z Ch., odmawiania im pr. kupowania mięsa w Poznaniu oraz konfiskowania już zakupionego oraz nieprzyjmowania do pracy przez mistrzów pozn., garbarzy, krawców i in. rzemieślników z Ch. (CP 3 nr 137); Walenty szewc z V., 6 warzelni piwa tamże → niżej in. mieszkańcy; 1512 w V. Kasper kuśnierz, Jakub Łagódka (Lagodka) krawiec, Walenty murator, dom postrzygacza sukna (AC 2 nr 1668); 1516 kap. rozstrzygając spór wśród kuśnierzy w V., w którym Paweł Stary, Miklasz Karasek, Andrzej Dupka, Marc. Kłopot (Klopoth), Marc. Gnida (Gnyda), Wojc. Zesz skarżą Jana Ryszka, Jana Wielkiego (Wyelgy), Szczepana Muslko, Wawrz. Wolskiego [przedmiot sporu nie podany] – postanawia: że wszyscy kuśnierze, szyjący drogie futra i ubrania z futer za wynagrodzeniem (ex pretio), mają przestrzegać zwyczajów bractwa kuśnierzy pozn., z którymi mają się zgodzić; że mają pobierać od nowych mistrzów wstępujących do bractwa nie więcej niż 1/2 grz., tak jak to przewiduje ich przyw.; że nie mają pożyczać pieniędzy ze skrzynki bractwa, ponieważ są od nich procenty (usura), a to, co już wzięli, winni zwrócić; że mają mieć znak do zwoływania swoich zebrań, który to znak [tzw. cecha] w czasie zwoływania się mają jeden drugiemu zanosić; pozwani Ryszek i Wielki winni się oczyścić z oskarżeń na zebraniu bractwa kuśnierzy w czasie najbliższego jarmarku świętojańskiego w Poznaniu, składając przysięgę w ciągu 2 tygodni (AC 1 nr 1058); 1520-21 Jan Stryj (Patruus) introligator z Ch.; 1520 tenże otrzymuje pusty plac za kościołem Ś. Mikołaja, gdzie była cegielnia [kap. pozn. na → Zagórzu] pod budowę domu za czynsz 14 gr rocznie, tenże Jan skarży swego ucznia Andrzeja z Bnina o napaść na niego z kijem i o niedbałą pracę nad księgami, domagając się od niego 30 grz. i 8 grz. za zniszczenie ksiąg; 1521 tenże zgłasza, że zm. Jan [Lubrański] bp pozn. winien był mu 15 flor. za oprawę ksiąg dla kat. pozn. i dla kl. mniszek Ś. Katarzyny [Dominikanek] w Poznaniu (AC 1 nr 1098, błędna data 1420; AC 2 nr 1737, 1751); zm. Jan Tercjan mieszcz. i kupiec z W. → p. 5; 1522 Jan murarz w W. (PZ 29, 21v); 1524 kop. 1589 kap. pozn. na prośbę starszych bractwa kupców m. Ch. zatwierdza uchwalony przez to bractwo ich statut (CP 4 nr 202); 1524 Andrzej Dupka kuśnierz z W. (MS 4/2 nr 14 040); 1525 król Zygmunt St. zatwierdza przyw. dla krawców m. Ch. na sprzedawanie uszytych przez siebie ubrań na jarmarkach we wszystkich miastach Królestwa (MS 4/1 nr 4668); 1532 prac. Florian cieśla z V. (AC 2 nr 1833); 1542 Szymon paśnik i wójt w Ch., Jaskółka (Jascolca), Kloffas, Kokoszka (Cocoska), Miecznik (Myecznyk), Łysy (Lissy, Lyssy) i Błażej, rzeźnicy z Ch. skazani na wypędzenie z Ch. zob. wyżej (AC 1/1 nr 210); 1546 Błażej stolarz w Ch. (AC 1/1 nr 256); 1548 w sporze wewnątrz cechu kaletników z Ch. między rzemieślnikami (peratores), którym in. rzemieślnicy (saccularii) zabraniają wyrobu sakiewek (crumena) zw. „waczki”, kap., do której odwołano się od władz miasta (officium civile), po zbadaniu przyw. zw. „wylkur” [wilkierz] wspomn. cechu i przesłuchaniu „peratores” z cechu tegoż rzemiosła w Poznaniu, orzeka, iż wg dawnego zwyczaju w całym Królestwie Pol. „peratores” wyrabiali wspomn. „waczki”, do których [wyrobu] otrzymywali ferramenta [okucia?, zamki?], lecz nie na [osobną] sprzedaż; „peratores” mogą więc nadal wyrabiać wspomn. „waczki” (AC 1/1 nr 285); 1558 kap. pozn. ustanawia ordynację wyboru starszych cechowych oraz władz miejskich → p. 4; 1562 Klemens i Paweł starsi bractwa kramarzy w Ch. w imieniu całego bractwa skarżą przed kap. pozn. Jana, Mac. Mielka, Wojc. Wisznika (Vissnik), mistrzów igielnikow oraz Marc. Papugę i Jana Żórawskiego, mistrzów grzebieniarzy w Ch. o to, że wbrew przyw. bractwa kramarzy sprzedają publicznie w pobliżu mostu wielkiego [nad Wartą] towary nie tylko własnego wyrobu, lecz także obcej roboty; kap. zabrania im tego; ponadto wylicza wyroby należące do rzemiosła iglarskiego (AC 1/1 nr 574); 1569 w Ch. m. in.: Klemens krawiec, Anna kramarka, Małg. Gregorowa garbarka, Błażej piekarz, Hester kramarka, Jakub introligator, Paweł Grzebienik, Andrzej Miecznik, Brodka szewcowa, Adam Golibroda, Piotr Kotlarz, Walenty szewc, Szyszka (Szisca) kramarka, Jadwiga introligatorka, Mac. krawiec z Poznania (AC 1/1 645).

1563 pobór w m. W.: szos zw. dupla 8 grz. i podatek od 20 komor., 60 rzem. oraz in. rzem. (artifici residui) w sumie 13 grz. (ASK I 5, 243v); 1567 w W. pobór szosu zw. dupla 8 grz. oraz in. podatków (pro aliis fragmentis) 13 grz. (ASK I 5, 338v); 1577/78 pobór w m. Ch.: szos zw. dupla 10 fl. 6 gr i podatek od 12 rzem., 9 czeladników (socii artificum), 5 sprzedających gorzałkę? (propinatrices), 4 kotłów gorzałczanych, 12 komor., 6 biednych komor. (pauperi inquilini) oraz czopowe o 15,5 beczek i 30 baryłek piwa wrocł. oraz 6 baryłek [wina] muszkatelu i 8 1/2 baryłek małmazji, w sumie 44 fl. 23 1/2 gr (ASK I 5, 736v); 1580 pobór w m. Ch.: szos zw. dupla 6 grz. 18 gr i podatek od 4 kotłów gorzałczanych, 10 krawców, 19 kuśnierzy, 10 kowali i szlifierzy, 20 czapników, 5 rzeźników, 2 introligatorów, 25 rybaków, 29 komor. – w sumie 65 fl. 6 gr oraz czopowe od 154 kwart gorzałki (ŹD 47).

Inni (poza wspomn. wyżej) mieszkańcy Ch.: 1438 jatki w Ch. obok [jatek? domów?] Zemaka i Spławskiego (Wp. 5 nr 621 reg.); 1453 Dorota ż. Wojc. (AR nr 532); 1465 Elżbieta Bochenkowa zapisuje wikariuszom [kat. pozn] czynsz 40 gr na domu w Ch. (CP 14, 627); 1482 Stan. Panek „laicus” w Ch. (AC 2 nr 1429); 1485 Jan Kołaczek (Colaczek) z A. C. w sporze z Dorotą młynarką z Łącznego Młyna [k. Poznania] (ACC 63, 46v); 1501 czynsz 6 grz. dla wikariuszy kat. pozn. wykupiony z domu Piotra Kluczewskiego w Ch. za 72 grz. (CP 14, 636); 1502 Dorota ż. i Małg. c. Balcera, Baltazara przewoźnika (vector) z Ch. ręczą Katarzynie kucharce kan. Goczałka, matce zm. Macieja woźnicy (auriga) z Ch., zabitego przez wspomn. Baltazara w Głogowie (Śląsk), że po zwolnieniu tegoż Baltazara z więzienia w Głogowie zapłacą jej za głowę Macieja 5 grz. i kap. pozn. także 5 grz. pod karą 10 grz.; wśród poręczycieli: Jan Panyan (AC 1 nr 935); 1503-05 murarz Hanusz Drab obłożony klątwą za zabicie Stanisława z Środki prezbitera kościoła NMP na Ostrowie Tumskim w swoim domu w Ch., uzyskuje od kap. pozn. na prośbę rajców pozn. zmniejszenie kary do 10 grz. i list żelazny (salvus conductus) dla umożliwienia mu sprzedaży domu i in. dóbr w Ch. (AC 2 nr 1581; AC 1 nr 1000); 1507 Barbara Janowa z V. wypełniając ugodę z Janem z Buku pleb. w Rożnowie, daje nowy kielich srebrny i 24 sk. w srebrze (dla kościoła) w Rożnowie (ACC 84, 188v); 1511 w sporze mieszczan z V. z Janem Kostrzyńskim kan., bakałarzem z Poznania, szewc Walenty z V. zeznaje, że z powodu spalenia przez mieszcz. z V. starej (vetula) [wiedźmy? czarownicy?], która zniszczyła 6 warzelni piwa [!] i zaszkodziła wielu ludziom, tenże kan. nazwał mieszkańców V. złymi, łotrami służącymi ludziom wypędzonym z Poznania, również zasługującymi na spalenie (AC 2 nr 1660); 1512 Jan Śliwka (Slywka) ,,catedralista” z V. (ACC 88, 179v); 1512 kop. 1576 uczc. Kat. Goczałkowa wd. po Janie Goczałku, ż. Jana Śmigla (Schmigell) mieszcz. pozn., oddaje kapitule pozn. swoją łaźnię pod grodem pozn. w zamian za dom w W. i 90 flor. węg. (CP 1, 36); w Ch.: domy Doroty Paruszewskiej i Jana Tercjana (Thrzczyan) w V. wspomniane w sprawie o zabójstwo tamże bakałarza przez murarza Walentego (AC 1 nr 1668); 1520 Jan z Dolska bakałarz sztuk wyzwolonych, adwokat konsystorza pozn., zm. w swoim domu w V. (SŹ 3, 171); 1521 zm. Jan Tercjan z W. → p. 5; 1522 [mieszcz.] Skrobyrek, w którego domu czeladź kan. Jana Łęckiego zabiła szl. Hieronima Ninińskiego [z Ninina], sługę ur. Mac. Białośliwskiego [z Białośliwia, pow. Nakło] (AC 1 nr 1118); 1523 szl. Małg. Paczosławska [Pakosławska?] mieszcz. w W. otrzymuje od króla list żelazny (MS 4/1 nr 4144); 1528 ucz. Kat. Dokowska (Docowska) z Ch. skarży Barbarę Szafranczewą [tamże] o zniesławienie zarzutem zajmowania się czarami, żądając dla niej kary 10 grz. (AC 2 nr 1809); 1532 Elżbieta komornica, Stan Kopeć (Kopecz) w W. (AC 2 nr 1833); 1538 Jan s. zm. Jana Stryja (Patrui), mieszcz. w Ch., zawiera w imieniu własnym oraz swych braci i sióstr nieletnich ugodę z Malchiorem Lotterusem mieszcz. i drukarzem (calcographus) z Lipska [Niemcy] w sprawie spłaty wspomn. Malchiorowi długu 300 flor. reńskich (Rinensium) po zm. ojcu za dostarczone mu na kredyt księgi (AC 1/1 nr 117); 1565 w Ch.; wójt Wojc. Iglarz (Gygliarz), Jakub Swiecz, Dorota Bartoszewa, Stulichowa i jej c. „na Gadkowskim”, Lekoszewa (Lekossewa), Sepowa, Wrona, Hayga, Wiśniewski (Vysniewski), Cichowlastka (Czichowlastka), Grzegorz Masłek, Stan. Danek, Sebastian Wyka, Marc. Chyliński (Chilinski), Łukasz Darmopych, Chrystofowa wd., Skopkowa, Szymon Lekosz, Stan. Dąbrowski (AC 1/1 nr 645).

4. 1427 kop. 1483/88 kap. pozn. dla podniesienia stanu nowo lokowanego m. Ch. inaczej zw. C. sprzedaje Mik. wójtowi tegoż miasta wójtostwo za 20 grz.; m. otrzymało pr. magd., a wójt w uposażeniu 6 jatek: 2 rzeźnickie, 2 szewskie i 2 piekarskie oraz 2 place k. jatki rzeźników, trzeci den. z kar sąd., ogród za domem scholastyka, łąkę wielkości 1 morga za → Kapitulnym Młynem (CP 3 nr 80; Wp. 5 nr 473 reg.); 1444 król Władysław [Warn.] nadaje pr. magd. grobli należącej do kapituły kat. pozn., zw. C. G., na której jego ojciec pozwolił osadzać ludzi, i na której on [także] pozwala założyć miasto, uwalniając je od wszystkich praw pol.; zezwala jego mieszkańcom na handel wewnątrz miasta i we wszystkich in. miastach Królestwa Polskiego, nadaje imm. sąd.; mieszcz. mają odpowiadać tylko przed [sądem] kap. pozn. lub ich pełnomocnikami [procuratores], wójtem, burmistrzem, rajcami i ławnikami, a wójt i in. przed kap. pozn. lub przed sądem król. (Wp. 5 nr 733); 1446 Piotr Nossek burmistrz w Ch. zabezpiecza Piotrowi krawcowi przed władzami miasta (coram officio) Ch. 2 grz. czynszu na swoich domach (CP 14, 633 reg. 1784); 1480 burmistrz i rajcy w Ch. → p. 3; 1482 Jan wójt w Ch. zapisuje Pawłowi z Grochowa altaryście w kat. pozn. (altaria pod patronatem wikariuszy kat.) czynsz 40 gr od sumy głównej 10 grz. szer. gr (CP 14, 632 reg. 1784 r.); 1492 pełnomocnik kapituły kat. pozn. ogłasza sprzedaż wójtostwa w W. i wyznacza termin wszystkim jego dłużnikom (AC nr 815); 1495 kap. pozn. sprzedaje Janowi Tercjanowi mieszcz. z Ch. wójtostwo tamże za 66 grz.; do wójtostwa należą: 2 puste place, na których stoi pręgierz (cippus civilis) naprawiany na koszt wójta, a na których można zbudować 2 jatki ze sprzedażą pieczywa i in. żywności, 2 jatki rzeźnickie należące do wójtostwa od dawna i trzecia jatka rzeźnicka, z której należy płacić kapitule pozn. czynsz 12 gr rocznie; kap. może wykupić wójtostwo za 66 grz., gdyby wójt okazał się buntownikiem, nieposłusznym lub nieużytecznym (CP 3 nr 81); 1498 zapis dla wikariuszy kat. pozn. sumy głównej 12 grz. za czynsz roczny z dóbr Dachowa, przeniesionej z wójtostwa m. Ch. (CP 14, 624 reg.); 1500 burmistrz i rajcy w W. → p. 3; 1501 kap. pozn. zarządza, że [ludzie] świeccy (laici) mający w Zagórzu (post montem capituli) domostwa oraz ich komornicy, mają podlegać jurysdykcji m. Ch. i pełnić straż wg zwyczaju tego miasta (AC 1 nr 928); 1506 Anzelm Łukowski kantor kat. pozn. i jego bracia Michał i Mac., także w imieniu nieobecnego ich brata Jana, wraz z matką Jadwigą z Tomiszewa, pow. kcyń. zeznają, że sprzedali Janowi z Grodziska prep. kolegiaty Ś. Mikołaja na Ostrowie Tumskim czynsz roczny 1 grz. za 12 grz. sumy głównej wykupionej z wójtostwa w Ch. [i przeniesionej] do wsi Tomiszewo (ACC 83, 77; CP 444, 25); 1507 Jan Tercjan wójt w Ch. zamienił 2 jatki rzeźnickie należące do niego, na inne (CP 3 nr 116); 1510 1/2 grz. czynszu wykupionego z wójtostwa w W., należącego do altarii w kat. pozn., jest u kolatora altarii kan. Czepela (LBP 177); 3 wiard. zapisane na placu k. wójtostwa w V., należą do uposażenia kolegiaty Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (LBP 220); 1521 Tomasz krawiec, wójt w Ch. zgłasza swoją należność 5 flor. po zm. Janie [Lubrańskim] bpie pozn. (AC nr 1751); 1558 kap. pozn. na prośbę swych poddanych w Ch., ustanawia porządek wyboru władz cechowych i samorządu miasta: starsi wszystkich cechów rzemieślników i kupców wybierają po 2 mieszczan z posiadłościami w Ch., których przedstawiają pełnomocnikowi kapituły na piśmie z pieczęcią cechu na tydzień przed wyborem burmistrza i rajców; ci z kolei wyznaczeni zostaną ze wspomn. kandydatów cechowych; w dniu ich wyboru przez pełnomocnika kap. starsi cechowi z ubiegłego roku wybierają wójta [sądowego], ponieważ wójtostwo zostało wykupione przez pospólstwo (communitas) [tzn. kupcy i rzem.]; wszystkie cechy mają też pełne pr. wybierania swoich starszych według swego uznania; poddani, nie zajmujący się żadnym rzemiosłem, mogą wybrać 2 swoich starszych, czyli przysiężnych; wszystkie akty sądowe i in. mogą być spisywane tylko przez zaprzysiężonego pisarza (AC 1/1 nr 530); 1569 Wojc. Gygliarz [Iglarz] wójt w Ch., posiada w Ch. 2 place pod zabudowę (AC 1/1 nr 645).

5. a. 1455 Ch. w par. kościoła Ś. Mikołaja⁵Data pożaru kościoła Ś. Mikołaja, po którym nastąpiła przejściowa zmiana przynależności parafialnej Ch., nie jest dokładniej znana. S. Kozierowski (SzPozn. 305) błędnie przypuszczał, że wydarzyło się to w 1463, zapewne w związku z decyzją z tegoż roku odbudowy kościoła i gotowymi już jego projektami (Now. 2, 612; AC 2 nr 1298). J. Nowacki podał, że pożar miał miejsce „w pierwszej połowie XV w.” (Now. 2, 354), a w in. miejscu (tamże s. 611) sądził, że kościół spalił się krótko przed 1455, w związku z budową (nowego) kościoła Ś. Barbary w Ch. i nadaniem mu praw par. w 1455; zaraz potem jednak dodał, że ze wzm. w dok. erekcyjnym kościoła par. Ś. Barbary w Ch. z 1455 o wcieleniu do niego kościoła Ś. Mikołaja, można by wnioskować, że ten ostatni jeszcze istniał i spalił się w kilka lat później! Czas pożaru można by ustalić bliżej na podstawie przytoczonych tu wzm. z l. 1448, 1450 o pleb. rzekomo już z Ch.; najpewniej bowiem chodzi tu nie o plebana kościoła Ś. Barbary – który znajdował się przy północnej stronie wylotu mostu z Ch. do Ostrowa Tumskiego (Źr. Kart. Pozn. nr 14), lecz o istniejący jeszcze w tych latach kościół Ś. Mikołaja. Stał on na Ostrowie Tumskim (in Summo) przy południowej stronie wylotu wspomn. mostu w kierunku Chwaliszewa (Źr. Kart. Pozn., tamże), o czym mówi też zdecydowana większość wzm. źródłowych. Trafiające się w nich błędne określenie położenia kościoła Ś. Mikołaja: w Ch. zamiast na Ostrowie Tumskim (zob. też Now. 2, 611, gdzie w przyp. 3 cztery wzm. z l. 1442-52 o tym kościele, rzekomo w Ch. oraz niżej z l. 1482 i 1521 w przyp. 7), wiążą się zapewne z bliskim jego sąsiedztwem z Ch., największym skupiskiem jego parafian (obejmował prawami par. także mniej ludny Ostrówek, Zagórze i in. przyległe osiedla kapitulne) na Ostrowie Tumskim (Now. 2, 611-612); 1448 zapis czynszu 60 gr na 4 domach Piotra krawca [w Ch.?] dla Wincentego z Obornik pleb. w Ch.! i wikariusza kat. pozn. (CP 14, 638); 1450 kap. pozn. poleca wysłać pismo do pleb. w Swarzędzu poborcy świętopietrza (succollector), aby zwrócił pleb. z V. [!] 2 grz., które wziął od niego z tytułu den. Ś. Piotra i aby odtąd nie pobierał, ani nie zmuszał do płacenia [tegoż pleb.], dopóki bp z kapitułą tego nie zarządzi (AC 1 nr 388).

a. 1438 kościół Ś. Barbary w Ch. (Now. 2, 652); 1453 Mac. Krośniński [z Krośnina Małego, k. Pleszewa, pow. kal., wsi niezident.] kan. pozn. wystawił własnym kosztem [nowy] kościół Ś. Barbary w Ch. (AE 1, 125v; Now. 2, 611).

1455-77/84 Ch. w par. kościoła Ś. Barbary⁶Również data utraty pr. par. kościoła Ś. Barbary na rzecz nowo ufundowanej kolegiaty Ś. Mikołaja nie przedstawia się jasno, zwłaszcza w cytowanej wyżej – i jedynej jak dotąd, podstawowej dla tej kwestii – pracy Nowackiego. Autor (korzystający z obfitych akt kościelnych) raz podał jako datę końcową wspomn. uprawnień l. 1477/78! (Now. 2, 354), w in. miejscach r. 1477 (tamże, 643) oraz r. 1473! (tamże, 652). W gruncie rzeczy istotne są tu daty: w 1477 erekcja gotowego już kościoła jako kolegiaty przez bpa Andrzeja Bnińskiego i wystawienie dopiero w 1484 dok. erekcyjnego tej kolegiaty (CP 444 k. 13v-21) przez bpa Uriela Górkę (Now. 2, 612). Autor nie wypowiada się stanowczo, który z powyższych faktów był decydujący dla poruszonej tu kwestii; wyrazem tej niepewności jest właśnie datacja ramowa. Tutaj przyjęto skorygowaną datę 1477/84. 1455 Andrzej Bniński bp pozn. nadaje przyw. erekcyjnym kościołowi Ś. Barbary w Ch. prawa parafialne i wciela do niego kościół Ś. Mikołaja [!] (AE 1, 225v; Now. 2 s. 354, 611-612, 643, 652; SBP 85 przyp. 2); 1461 prac. Zygmunt sołtys wsi Poświątne [niezident.] ma zapłacić Mik. pleb. kościoła Ś. Barbary na A. C. „pro processibus et fatigis” (AC 41, 101v); zapis dla tegoż kościoła czynszu rocznego 10 zł węg. na wsi Małpino [obecnie Mełpin] od sumy głównej 120 zł węg. (CP 437, 8 reg.); 1461-62 Stan. z Przebędowa zapisuje altaryście tegoż kościoła czynsz roczny 10 zł węg. na części Pacholewa od sumy głównej 120 zł węg. (CP 437, 4; PG 6, 153 z datą 1462); 1463 Piotr kaszt. pozn. i jego s. Andrzej z Szamotuł zapisują Szczepanowi altaryście tegoż kościoła czynsz roczny 10 flor. węg. na Krzyszkowie od sumy głównej 120 zł węg. (AC 43, k. 8 v-9; CP 437, 6).

1482 Hieronim z Inowrocławia pleb. w Ch. [?] wikariusz kat. pozn. fundatorem altarii w kat. pozn. (CP 14, 634)⁷J. Nowacki wymienia go jako „plebana u Ś. Mikołaja w Poznaniu” (Now. 1, 309); również w aktach kl. dominikanek pozn. pod r. 1521 (reg. pol. z XVI w.) wspomniani są „prebendarze kościoła Ś. Mikołaja w Poznaniu na Waliszewie”! (Dominikanki P-ń C 23, 11v).

1508 zapis dla kościoła [sukursalnego] Ś. Barbary w Ch. czynszu rocznego 7 grz. na wsi Luboniec od sumy głównej 87 1/2 grz. (CP 437, 3 reg.).

1521 erekcja altarii w kolegiacie Ś. Mikołaja z funduszy przeznaczonych testamentem zm. Jana Tercjana, mieszcz. i kupca z W. (MS 4/1 nr 3866; CP 444 k. 84v-87).

Szpitale w Ch.: 1426, 1427 wzm. o Mac. Paczosce zarządcy szpitala dla upadłych kobiet z V. (magister Mathias Paczosca hospitalarius dominarum libertinarum de Valischewo, zob. Now. 2, 652, gdzie przypuszczenie, iż chodzi tu o szpital Ś. Barbary); 1455 szpital dla ubogich i chorych przy kościele Ś. Barbary (Now. 2, 652 pierwsza wzm.); 1457 kap. kat. pozn. postanawia w umowie z łaziebnikiem nowo budowanej łaźni [w Ch.? w Ostrówku? zob. niżej i rz. → Cybina, r. 1470], że co tydzień będą się w niej kąpać, golić i strzyc ubodzy oraz ludzie ich obsługujący ze szpitala Ś. Barbary w Ch. (AC 1 nr 470; CP 12 k. 6v-7); 1466 czynsz roczny 2 flor. węg. dla Macieja dzwonnika kościoła NMP na Ostrowie Tumskim, zapisany na 1/2 wsi Kuranowo [obecnie Koronowo, pow. kośc.], sprzedany z pr. odkupu przez Mik. Kuranowskiego za 20 flor. węg., ma przejść po śmierci tegoż Macieja na szpital Ś. Barbary (CP 440, 1); 1467 Szczepan z Manieczek sprzedaje z pr. odkupu temuż szpitalowi czynsz roczny 2 1/2 grz. zapisany na wsi Manieczki za 45 flor. węg. (CP 440, 2); Jan Krzyżankowski z ż. Olechną sprzedaje z pr. odkupu Janowi z Grodziska wicedziekanowi pozn. i rządcy szpitala Ś. Barbary, czynsz roczny 1 grz. zapisany na wsi Krzyżanki za 12 grz. szer. gr (CP 440, 7v tamże wspomn. szpital błędnie określony: ,,in Summo Poznaniensi”); 1468 Paweł Pachota zapisuje czynsze roczne: 2 grz. temuż szpitalowi, 3 grz. altaryście kat. pozn. i 60 gr wikariuszom kat. pozn. zapisane na wsi Krotczyno [obecnie Kruczyn k. Książa, pow. kośc.] za sumę główną 33 grz. (CP 14, 633 reg.); 1469 kop. 1675 Jan Mściszek z Chwałkowa [obecnie Chwałkowo Kościelne k. Książa, pow. kośc.] sprzedaje z pr. odkupu szpitalowi Ś. Barbary w A. C. czynsz roczny 1 grz. zapisany na Chwałkowie za 12 1/2 grz. szer. gr (CP 440 k. 3-4); 1470 kap. pozn. w umowie z łaziebnikiem w sprawie budowy nowej łaźni w m. Ostrówku nad rz. Cybinią postanawia, że będą z niej korzystać m. in. biedni i chorzy oraz służba ze szpitala Ś. Barbary (CP 3 nr 29); 1479 Stan. i Mik. z Błociszewa sprzedają z pr. odkupu Zygmuntowi wikariuszowi kat. pozn. i zarządcy tegoż szpitala czynsz roczny 60 grz. zapisany na ich częściach w Błociszewie za 15 grz. (CP 440 k. 4v-5); 1482 Małg. Budziszewska wd. po Adamie z ss. Stan. i Piotrem zapisuje temuż szpitalowi czynsz roczny 6 grz. na wsi Łopuchowo za sumę główną 70 grz. (PG 9, 154v); 1484 Wojc. Górski kaszt. lądzki i star. wsch., dz. w Jarocinie przenosi z Daleszyna czynsz roczny 4 flor. węg. od sumy głównej 48 flor. węg., którą był winien zm. Janowi Radomickiemu z Daleszyna na swoje m. Jarocin [pow. pyzdr.] i sprzedaje z pr. odkupu tenże czynsz Andrzejowi z Kwieciszewa [pow. gnieźn.] wikariuszowi kat. pozn. i rządcy wspomn. szpitala (CP 440, 6v-7); 1496 w Ch. nowy murowany szpital Ś. Barbary z kaplicą Ś. Doroty (Now. 2, 652); 1502 Stan. Otuski z ż. Kat. sprzedaje z pr. odkupu temuż szpitalowi czynsz roczny 5 flor. węg. i 12 gr pol. zapisany na 1/2 wsi Otusz i 1/2 wsi Glinno za 65 flor. węg. (CP 440, 10); 1512 Jan Obodzieński z ż. Anną sprzedaje z pr. odkupu temuż szpitalowi czynsz roczny 4 grz. zapisany na wsi Mokre i na połowach wsi Obodno [obecnie Obudno] i Sławoszewko w pow. kcyn. za 50 grz., przejmując ten czynsz z sumą główną z m. Ch. (CP 440, 8v); 1517 Jan Dobrzycki wicewojewoda kal. sprzedaje z pr. odkupu temuż szpitalowi czynsz roczny 3 grz. zapisany na m. Dobrzyca i wsi Klonowo w pow. kal. za 36 grz., przejmując 1/2 grz. czynszu z sumą główną 6 grz. z wsi Boguszyn w pow. wsch. i z 1/2 wsi Radomicko (CP 440, k. 9v-10); 1525 Jan Charbowski kanclerz kap. pozn. czyni fundację altarii w kat. pozn. dla prepozyta tegoż szpitala z czynszem rocznym 8 grz. z Boguszyna [pow. kośc.] i Chromca (Now. 1, 290-292, tamże za słowami „Ś. Barbary” dodano „Ś. Wawrzyńca”?); 1529 Jan ongiś prepozyt [szpitala] Ś. Barbary (AC 2 nr 1813); 1553 ponieważ dotychczasowi duchowni zarządcy szpitala Ś. Barbary często porzucali tę funkcję z powodu nieuczciwości osób, zobowiązanych do płacenia szpitalowi czynszów, oraz in. długów, kap. kat. pozn. z dużym trudem wybrała na 1 rok nowego zarządzającego (oeconomum) szpitalem, Stan. Starąskiego [ze Starężyna, pow. kcyn.] kan. pozn., zalecając mu, aby pościągał wszystkie należności szpitala i zaprowadził w nim dobre porządki, nie dopuszczając do gorszących zajść i awantur na jego terenie (AC 1/1 nr 406).

1459?-1509 kościół szpitalny Ś. Wawrzyńca w Ch.; 1459 kościół Ś. Wawrzyńca otrzymuje legat od Rafała z Czechowa [wsi k. Wrześni, pow. gniezn.?] (SzPozn. 305); 1509 tenże kościół w Ch. (Now. 2, 652)⁸J. Łukaszewicz w opisie tego kościoła stwierdził wprawdzie, że nie odnalazł w archiwach kościelnych źródeł dot. czasu jego powstania (ŁOp. 1, 64), jednak w in. miejscu (tamże, 66 i przyp. 1) w opisie szpitala Ś. Wawrzyńca podał, że stał on w Ch. już na początku XV w. przy kościele pod tym samym wezwaniem (!), powołując się na zapisy dla tegoż szpitala z l. 1459 (Rafała z Czechowa) i 1466. Tak więc, S. Kozierowski podając wiadomość o kościele Ś. Wawrzyńca z 1459 opierał się prawdop. tylko na opracowaniu Łukaszewicza. Natomiast J. Nowacki wymienił r. 1509 jako datę pierwszej w ogóle wzmianki o kościele Ś. Wawrzyńca; następne o nim jego informacje pochodzą dopiero z okresu XVII w. do 1805 r., kiedy to kościół ten oraz Ś. Barbary zostały rozebrane; autor mylnie podał położenie kościoła Ś. Wawrzyńca – jakoby po północnej stronie mostu. Stał on na S od wylotu tego mostu do Ostrowa Tumskiego naprzeciw kościoła Ś. Barbary.

6. 1481 pożar w Ch. → p. 3; 1501 (5 IV) wysłannicy kap. kat. pozn. do star. gen. wlkp. otrzymują 4 gr na koszty ,,navigium” [przeprawy promem, łodziami?] do star. gen. wlkp. w Poznaniu z powodu wielkiej powodzi, która zniszczyła połowę wielkiego mostu poznańskiego [na Warcie] oraz całkowicie zalała i zrujnowała mosty do [kościoła] Ś. Barbary w m. Ch. [z Ostrowa Tumskiego, na odnodze Warty] i [na Cybinie] k. m. Ostrówka (AC 1 nr 920); w dniach 7, 9, 12, 14 i 16 kwietnia nie odbywały się przesłuchania [w konsystorzu], ponieważ nadeszła pod Poznań powódź tak wielka, jakiej żaden z ludzi nie pamięta, z powodu której wszyscy ludzie w W., Ostrówku i niektórzy na Ostrowie Tumskim, uciekli ze swych domów; wyrządziła ona ludziom ogromne szkody, a wzmogła się tak, że od Bramy Wielkiej m. Poznania aż do Ostrowa Tumskiego i przed dworem prepozyta [kat.] i Mikołaja Kotwicza archid. i oficjała pozn. przepływano łodziami, 3 mosty tzn. w kierunku z Ostrówka i z Ostrowa Tumskiego do W. oraz do Grobli (in novo aggere) całkowicie rozrzuciła, a trwała począwszy od 28 lutego aż do 30 maja (AC 2 nr 1555); w dniach od 21 marca do 17 czerwca rz. Warta tak wylała, że woda stanęła w bramach miasta [Poznania], za mostem i w W. (AR nr 1790); 1542 powódź i zaraza, w Ch. → p. 3; a. 1569 pożar 47 domów w Ch. → p. 3.

1552 Adam Olejnik (Oelenschlagaer) zw. Montanus z Ch. dr teologii, penitencjarz kat. pozn., pleban we Wschowie, później kan. i oficjał wrocł. (Now. 1, 443 przyp. 112; Now. 2, 559).

7. 1499 (AC 1 nr 901); 1501 (AC 2 nr 1560); 1503 (CP 3 nr 92); 1522 (AC 2 nr 1761); 1531 (ACC 106, 90); 1536 (AC 1/1 nr 81); 1544 (AC 1/1 nr 227); 1547 (AC 1/1 nr 266, 274); 1552 (AC 1/1 nr 394); 1558 (AC 1/1 nr 514, 520, 522, 523); 1559 (AC 1/1 nr 541, 543); 1577 (AC 1/1 nr 752); 1588 (Now. 1, 710).

8. Plany z l. 1734 i 1772/73 (Münch 19 ryc. 11, tabl. 51 i s. 137) i liczne plany z XVIII i XIX w. (Źr. Kart. Pozn.).